Υπάρχει Μόνο Ένας Πόλεμος κι Αυτός Δεν Είναι Πάντα η Συνέχεια της Πολιτικής με Άλλα Μέσα

Πολεμιστές Ζουλού, 1879

Το παρακάτω άρθρο γράφτηκε από τον Stanley J. Wiechnik και δημοσιεύτηκε στον ιστότοπο The Bridge την 15/11/2016. Αναφέρεται στη φύση του πολέμου και στα εμπόδια που θέτουν παγιωμένες δυτικές αντιλήψεις για την κατανόηση της. Ο Wiechnik είναι Αμερικανός αξιωματικός του στρατού που έχει υπηρετήσει στο Αφγανιστάν και στο Ιράκ και τώρα υπηρετεί στη Διεύθυνση Στρατηγικών Πρωτοβουλιών του Αρχηγού του Εφεδρικού Στρατού.



Δεν υπάρχει αυτό που ονομάζουμε τρομοκρατία. Υπάρχει μόνο πόλεμος. Οι Δυτικοί δεν συμφωνούν, επειδή η Δύση περιόρισε τον ορισμό του πολέμου ώστε να περιλαμβάνει μόνο συγκεκριμένες πράξεις και όχι άλλες. Αυτή η θεώρηση του πολέμου μπορεί έχει φέρει κάποια τάξη στο υπό μελέτη φαινόμενο και να έχει απαλύνει τον πόνο που ο πόλεμος προκαλεί αλλά δεν αποτελεί την καλύτερη οπτική μέσα από την οποία οι στρατηγιστές μπορούν να καταλάβουν και να προβλέψουν κάθε εχθρό.

Η δυτική αντίληψη για τον πόλεμο δεν αναπτύχθηκε σε κενό. Οι στρατηγιστές έχτισαν τις ιδέες τους πάνω στη δυτική κοινωνικοπολιτική θεωρία για το πώς λειτουργεί ο κόσμος. Εάν ρωτήσετε τους στρατιωτικούς στρατηγιστές για τους παλαιότερους πολέμους που αξίζει να μελετήσει κανείς πιθανότατα θα σας παραπέμψουν στον Θουκυδίδη και στην «Ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου». Μετά από εκεί η ιστορία των ανθρώπινων συγκρούσεων επικεντρώνεται στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία και στις εκστρατείες των Ρωμαίων στη Μεσόγειο και στην ευρωπαϊκή ήπειρο και τέλος με την ευρωπαϊκή αποικιοκρατία στον υπόλοιπο κόσμο. Αυτή είναι η κυρίαρχη μορφή σπουδής του πολέμου και είναι αδιαχώριστα συνδεδεμένη με τη δυτική εμπειρία.

Ο πόλεμος αντιμετωπίζεται από πολλούς ως εργαλείο της πολιτικής. Ακόμη και χωρίς την περίφημη διακήρυξη του Κλαούζεβιτς η μελέτη του πολέμου από τη δυτική οπτική δεν θα μπορούσε να οδηγήσει σε οποιοδήποτε άλλο συμπέρασμα. Οι πόλεμοι διεξάγονται από ένα πριγκιπάτο, βασίλειο ή αυτοκρατορία εναντίον ενός άλλου. Εξαιτίας αυτού η δυτική αντίληψη για τον πόλεμο είναι σε άμεση σχέση με τη δυτική θεωρία περί κράτους. Τις τελευταίες πολλές εκατοντάδες χρόνια αυτή η αντίληψη μας ήταν χρήσιμη ιδιαιτέρως επειδή κατά τη διάρκεια της δυτικής αποικιοκρατίας το μοντέλο αυτό επιβλήθηκε στο μεγαλύτερο μέρος του πλανήτη. Και ότι η Δύση δεν αφομοίωσε με τη στρατιωτική κατάκτηση το έκανε πιο πρόσφατα με την οικονομία. Εάν θέλεις να βρίσκεσαι στις διεθνείς αγορές ή να παίρνεις δάνεια από την Παγκόσμια Τράπεζα πρέπει να μοιάζεις με ένα σύγχρονο κράτος. Εξαιτίας αυτής της θεμελιώδους αντίληψης οι περισσότεροι Δυτικοί φαντάζονται τον πόλεμο ως μία κατάσταση όπου ένα μετα-Βεστφαλιανό κράτος μάχεται με ένα άλλο μετα-Βεστφαλιανό κράτος.

Ως αποτέλεσμα αυτής της οπτικής οι επιθέσεις από μη κρατικές οντότητες γενικώς δεν θεωρούνται ως πράξεις πολέμου, αλλά κατηγοριοποιούνται ως πράξεις τρομοκρατίας, ιδίως όταν οι επιθέσεις τους δεν στρέφονται εναντίον στρατιωτικών στόχων αλλά εναντίον πολιτών. Συνήθως ο δυτικός τρόπος πολέμου περιλαμβάνει την κατανίκηση των ενόπλων δυνάμεων του αντιπάλου. «Οι εχθρικές ένοπλες δυνάμεις πρέπει να καταστραφούν: δηλαδή να περιέλθουν σε τέτοια κατάσταση ώστε να μην μπορούν να συνεχίσουν τον αγώνα» [1]. Χωρίς τη δυνατότητα να αντισταθεί στρατιωτικά η πολιτική ηγεσία του αντιπάλου υποκύπτει στη θέληση μας και συνθηκολογεί σύμφωνα με τις απαιτήσεις μας [2]. Στην ιδανική του μορφή αυτό το σύγχρονο υπόδειγμα πολέμου δεν περιλαμβάνει τους πολίτες παρά μόνον ως παράπλευρη απώλεια. Εξαιτίας των θεωριών του Αγίου Θωμά του Ακινάτη περί δίκαιου πολέμου οι πολίτες από μόνοι τους δεν είναι νόμιμοι στόχοι. Γι΄ αυτό οι επιθέσεις εναντίον πολιτών από μη κρατικές οντότητες προσλαμβάνονται ως βάρβαρες πράξεις τρομοκρατίας.

Αυτό το σκεπτικό δεν είναι πλήρες για δύο λόγους. Πρώτον, ο πόλεμος μπορεί να συμβεί χωρίς τα συνήθη χαρακτηριστικά των πολιτικών συστημάτων. Η πολιτική στην απλούστερη μορφή της είναι «η διαδικασία λήψης αποφάσεων που αφορούν όλα τα μέλη κάθε ομάδας» [3]. Υπάρχουν, ακόμη και τώρα, ομάδες ανθρώπων – κυνηγοί-τροφοσυλλέκτες -  που ζουν σε κοινωνίες χωρίς ιεραρχία, χωρίς επίσημη διαδικασία λήψης αποφάσεων και χωρίς κανόνες που να επιβάλλονται σε όλους [4]. Όμως ακόμη και οι κυνηγοί-τροφοσυλλέκτες κάνουν πόλεμο [5]. Έτσι, αν και οι απαρχές του πολέμου είναι προς συζήτηση από τους αρχαιολόγους και τους ανθρωπολόγους, ο πόλεμος φαίνεται να είναι φυσικό μέρος του ρεπερτορίου βίαιων συλλογικών συμπεριφορών που διαθέτουμε [6]. Ο πόλεμος δεν χρειάζεται κάποια πολιτική οντότητα όπως ένα πριγκιπάτο ή μια ηγεμονία για να τον ξεκινήσει και να τον συντηρήσει. Δεύτερον, μόνο τους τελευταίους λίγους αιώνες της ανθρώπινης ιστορίας οι πολίτες δεν θεωρούνται νόμιμοι στόχοι· μια ιδέα που σε μεγάλο βαθμό επηρεάστηκε από τη δυτική άποψη περί jus in bello. Έτσι, γι΄ αυτές τις ομάδες που είτε δεν έχουν αποδεχθεί πλήρως τη δυτική πολιτική σκέψη ή την έχουν απερίφραστα απορρίψει είναι πολύ πιθανό ότι οι ιδέες τους για τον πόλεμο βρίσκονται πιο κοντά σε μια φυσική αντίληψη του πόλεμου. Γι΄ αυτούς, ο πόλεμος δεν περιορίζεται από τα όρια που του βάζει η δυτική ιστορία, φιλοσοφία και ηθική. Ο πόλεμος υπάρχει στον κόσμο των ανθρώπων ως φυσική συμπεριφορά με την προ-πολιτική του έννοια.

Έχοντας αυτό υπόψη για να κατανοήσουμε τις ενέργειες των ομάδων που τείνουμε να προσδιορίζουμε ως τρομοκράτες έχει αξία να εξετάσουμε πως έμοιαζε ο προ-πολιτικός, φυσικός πόλεμος. Οι απόψεις των ανθρωπολόγων και άλλων ακαδημαϊκών που μελετούν τον πόλεμο ανάμεσα στους σύγχρονούς κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες έχουν πολλά κοινά στοιχεία [7]. Με βάση αυτά τα στοιχεία ορίζω ως φυσικό πόλεμο την όχι-αυθόρμητη, οργανωμένη, φονική βία που διεξάγετε από μία συγκεκριμένη ομάδα ανθρώπων εναντίον μιας άλλης συγκεκριμένης ομάδας ανθρώπων, η οποία εκτελείται από πολεμιστές και γίνεται αποδεκτή ηθικά από το σύνολο της ομάδας, για κάποιον σκοπό διαφορετικό από την ικανοποίηση που μπορεί να δίνει η ίδια η έκλυση της βίας. Υπάρχουν εφτά στοιχεία σε αυτόν τον ορισμό:

1. Ο πόλεμος δεν είναι μία αυθόρμητη πράξη βίας όπως μία εξέγερση,

2. Ο πόλεμος οργανώνεται – ακόμη και απλές επιδρομές από μία ομάδα εναντίον μιας άλλης απαιτούν σχέδιο και προετοιμασία,

3. Από την αρχή η πιθανότητα ότι η άσκηση της βίας θα οδηγήσει στο θάνατο άτομα και από τις δύο πλευρές είναι κατανοητή,

4. Ο πόλεμος περιλαμβάνει δύο ομάδες που έχουν κάποιο διακριτό χαρακτηριστικό με βάση τη συγγένεια (κυνηγοί-τροφοσυλλέκτες), τη φυλετική ταυτότητα, τη θρησκευτική ταυτότητα, την εθνική ταυτότητα ή την ιδεολογική ταυτότητα,

5. Ο πόλεμος γενικά διεξάγεται από ένα τμήμα της ομάδας, τους πολεμιστές,

6. Ο φόνος στον πόλεμο τυγχάνει της ηθικής αποδοχής της υπόλοιπης ομάδας – οι πολεμιστές δεν εκλαμβάνονται ως εγκληματίες, και

7. Ο σκοπός του δεν είναι η βία αυτή καθεαυτή, αλλά η απόκτηση πόρων, η εξάλειψη του ανταγωνισμού για πόρους ή η ανταπόδοση επιδρομών.

Υπάρχουν δύο σημεία που αξίζει να τονιστούν. Πρώτον, ο πόλεμος είναι δολοφονία που έχει την ηθική αποδοχή. Το κυρίαρχο ηθικό ταμπού εναντίον του φόνου δεν ισχύει εδώ. Στην πραγματικότητα ο φόνος στον πόλεμο συνήθως περιποιεί τιμή σ΄ αυτούς που τον διέπραξαν. Ακόμα και στα σύγχρονα έθνη υπάρχει μία διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στο τι είναι αποδεκτό στον πόλεμο και τι σε μη πολεμική περίοδο.

Εάν ο πληθυσμός δεν βλέπει πλέον έναν πόλεμο ως ηθικά δίκαιο οι πολεμιστές που τον διεξάγουν κινδυνεύουν να θεωρηθούν κοινοί δολοφόνοι, όπως συνέβη με τους Αμερικανούς βετεράνους του Βιετνάμ, οι οποίοι όταν επέστρεψαν υφίσταντο τη χλεύη των συμπατριωτών τους και αποκαλούνταν «φονιάδες βρεφών». Σε στενή συνάφεια είναι το δεύτερο σημείο· η πράξη του φόνου διαπράττεται για κάποιον σκοπό μεγαλύτερο από τον ίδιο τον φόνο. Αυτό διαχωρίζει τον πόλεμο από τη βεντέτα [8]. Σε μια βεντέτα η εξιλέωση είναι το ζητούμενο. Αποπληρώνεται το χρέος αίματος που δημιουργείται όταν ένα μέλος μιας ομάδας σκοτώνει ένα μέλος μιας άλλης. Οι πόλεμοι, από την άλλη πλευρά, διεξάγονται για να εξαφανιστεί ο ανταγωνισμός για πόρους ή για τη σύλληψη γυναικών προς τεκνοποίηση, όπως ήταν συνηθισμένο στην προ-σύγχρονη εποχή, αλλά πάντα υπήρχε κάποιος λόγος εκτός της απλής άσκησης βίας. Αλλά αν και ο πόλεμος μπορεί να διεξάγεται για άλλους λόγους μπορεί να εξυπηρετήσει και τον σκοπό της εκδίκησης για κάποια θεωρούμενη αδικία, όπως την παραβίαση κάποιας περιοχής που εκλαμβάνεται ως «δική μας», κι έτσι με τον πόλεμο να αποπληρωθεί ένα χρέος που οφείλετε όχι σε λίγα μέλη της ομάδας αλλά σε όλα [9].

Η τρομοκρατία από την άλλη πλευρά είναι πρόσφατη κατασκευή. Η σύγχρονη, δυτική, αντίληψη περί «τρομοκρατίας» εισήλθε στο λεξικό μας στα μέσα του 19^ου αιώνα [10]. Οι περισσότεροι επίσημοι ορισμοί της τρομοκρατίας περιλαμβάνουν τρία στοιχεία:

(1) τη χρήση βίας εναντίον αμάχων

(2) με την πρόθεση πρόκλησης φόβου

(3) για κάποιον πολιτικό σκοπό [11].

Αντίθετα με τον πόλεμο, που οι απαρχές του χάνονται στην προϊστορία, η νωρίτερη γνωστή χρήση της τρομοκρατίας ως τακτικής πηγαίνει πίσω στον 1^ο μ.Χ. αιώνα, στην Παλαιστίνη, όπου οι Εβραίοι εξεγέρθηκαν κατά των Ρωμαίων. Μια εβραϊκή σέχτα γνωστή ως Ζηλωτές χρησιμοποιούσε μαχαίρια για να κόψει τους λαιμούς των εχθρών σε πολυπληθή σημεία, ώστε να ενσπείρει τον φόβο στους αντιπάλους [12]. Πιθανόν η πιο αποτελεσματική πρόσφατη χρήση της τρομοκρατίας ως πολέμου ήταν οι επιθέσεις στη Μαδρίτη. Λαμβάνοντας χώρα λίγες βδομάδες πριν τις εκλογές, οι επιθέσεις απομάκρυναν από την εξουσία μία κυβέρνηση που υποστήριζε τη στρατιωτική συμμετοχή της Ισπανίας στο Ιράκ και έφεραν μία άλλη που δεν το έκανε [13]. Εδώ η Αλ Κάιντα χρησιμοποίησε βία για έναν πολιτικό σκοπό, να πείσει την Ισπανία να αποσύρει τις δυνάμεις της από το Ιράκ. Εάν, όπως είχε πει ο Κλαούζεβιτς, «ο πόλεμος είναι μία πράξη βίας για να αναγκαστεί ο αντίπαλος να υποκύψει στη θέληση μας», τότε η τρομοκρατία είναι πόλεμος στην καθαρότερη μορφή του [14]. Όμως, στις σύγχρονες δυτικές κοινωνίες, η τρομοκρατία δεν εκλαμβάνεται ως πόλεμος. Αντίθετα θεωρείται εγκληματική πράξη και όταν οι τρομοκράτες συλλαμβάνονται οδηγούνται στα ποινικά δικαστήρια.

Όταν συγκρίνουμε την τρομοκρατία με τον φυσικό πόλεμο διαπιστώνουμε ότι πολλά από τα στοιχεία που οι Δυτικοί τείνουν να σχετίζουν με την τρομοκρατία ταιριάζουν καλύτερα στα χαρακτηριστικά του πολέμου. Για παράδειγμα, στους φυσικούς πόλεμους η επίθεση διενεργούνταν από ένα μικρό μέρος του συνολικού πληθυσμού της ομάδας, τους πολεμιστές, όμως αυτοί που έκαναν την επίθεση δεν είχαν ως στόχο τους μόνο τους πολεμιστές του εχθρού [15]. Στον φυσικό πόλεμο άντρες, γυναίκες και παιδιά είναι νόμιμοι στόχοι [16]. Αυτό μπορεί να φανεί παρατηρώντας συγκρούσεις μεταξύ Αβορίγινων στην Αυστραλία όπου μία ομάδα επιτέθηκε σε μία άλλη «αφού όλα τα μέλη της είχαν γυρίσει στον καταυλισμό για να φάνε. Άνδρες γυναίκες και παιδιά σφαγιάστηκαν αδιάκριτα…» [17]. Συχνά ολόκληρες ομάδες εξοντώνονταν αν και ήταν σύνηθες για τον επιτιθέμενο να αιχμαλωτίζει γυναίκες [18]. Η περιγραφή μιας άλλης επιδρομής Αβορίγινων έχει ως εξής: «Τότε όλοι εφόρμησαν. Λόγχισαν τους άνδρες και μερικά παιδιά. Όποιος έπιανε μια γυναίκα την κράταγε για τον ίδιο» [19]. Η εξόντωση ολόκληρων χωριών και η αρπαγή γυναικών αν και εντελώς βάρβαρη για τους Δυτικούς δεν είναι έξω από τα συνηθισμένα στον φυσικό πόλεμο. Είναι εύκολο να δει κανείς την αναλογία στις ενέργειες των Αυστραλών Αβορίγινων και των μελών της al Shabaab που αρπάζουν γυναίκες για συζύγους ή στις γενοκτονίες του ISIS στα χωριά των Γιεζίντι [20,21].

Η πραγματικότητα της ανθρώπινης φύσης μερικές φορές γίνεται δύσκολα αποδεκτή. Όχι μόνο οι Δυτικοί αλλά οι περισσότεροι άνθρωποι θέλουν να πιστεύουν ότι είμαστε πιο πέρα από την πρωτόγονη φύση μας. Ότι μπορούμε να ελέγξουμε τις πλέον λάγνες και βίαιες παρορμήσεις μας. Δεν το καταφέρνουμε πάντα όπως αποδεικνύουν γεγονότα όπως αυτό στο My Lai στο Βιετνάμ [22]. Όμως, διευρύνοντας ορισμό του πολέμου δεν δικαιολογούμαι τα εγκλήματα πολέμου. Ο πόλεμος με όλη την ασχήμια του είναι μέρος της φύσης των ανθρώπων αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι οι άνθρωποι πρέπει να εγκαταλείψουμε τις προσπάθειες να περιορίσουμε τη δυστυχία που προκαλεί. Όταν προσπαθούμε να αναλύσουμε τους εχθρούς μας καθώς αυτοί σκοτώνουν πολίτες αδιάκριτα ή αρπάζουν γυναίκες, θα ήταν ωφέλιμο να δούμε αυτές τις ακρότητες ως πράξεις του φυσικού πολέμου αντί να προσπαθούμε να τα βάλουμε όλα κάτω από τον ορισμό της τρομοκρατίας, τεντώνοντας τον έτσι μέχρι του σημείου που παύει να είναι λειτουργικός. Επίσης, δεν υποστηρίζουμε ότι πρέπει να σταματήσουμε να αντιμετωπίζουμε την τρομοκρατία ως έγκλημα ή να μεταχειριζόμαστε τους τρομοκράτες ως στρατιώτες. Πράξεις βίας εναντίον πολιτών μέσα ή έξω από την εμπόλεμη ζώνη πρέπει να αντιμετωπίζονται ως εγκλήματα. Όταν συμβαίνουν έξω από τη ζώνη μάχης, ακόμη και αν από την οπτική του δράστη είναι πολεμικές ενέργειες, είναι πιο σωστό να τιμωρούνται όπως όλα τα εγκλήματα πολέμου. Ο σκοπός μας εδώ είναι να δούμε τον πόλεμο από μία ευρύτερη οπτική από αυτήν που μας επιτρέπει το δυτικό πλαίσιο αναφοράς. Αυτό μπορεί να βοηθήσει τους στρατηγιστές να κατανοήσουν καλύτερα και να προβλέψουν τον εχθρό χωρίς να περιορίζονται από παγιωμένες αντιλήψεις περί πολέμου, πολιτικής και τρομοκρατίας.

Σημειώσεις

[1] Clausewitz, Carl von, Michael Howard, Peter Paret, and Bernard Brodie. 1984. On War. Princeton: Princeton University Press. σ. 90

[2] Clausewitz, σ.90; δείτε ακόμη Κεφάλαιο 14, «Clausewitz on War Termination» in Handel, Michael I. Masters of War: Classical Strategic Thought, 3rd ed, 2009. New York: Routledge.

[3] Wikipedia, The Free Encyclopedia, s.v., «Politics», (πρόσβαση 2 Νοεμβρίου, 2016) https://en.wikipedia.org/wiki/Politics. Ένας περισσότερο διευρυμένος ορισμός καταλήγει στο ίδιο σημείο:  “[P]olitics is that behavior engaged in by individuals, or groups of individuals, who, in competition with other individuals or with other groups of individuals, seek to maximize their values by use of available resources. Implicit in this definition is, of course, the idea of a struggle for influence over the decisions and behavior of others….Political scientists concern themselves primarily with those power relations which are related to the social control system known as the "political system" of a nation.” Kruschke, Earl R. «Toward a Brief Formulation of a Definition of Politics». Social Science 48, no. 2 (1973): 93-96. σ. 94-95. http://www.jstor.org.pentagonlibrary.idm.oclc.org/stable/41959609

[4] Politics and History in Band Societies.  Edited by Eleanar Leacock and Richard Lee.  Cambridge: Cambridge University Press, 1982.

[5] Violence and Warfare among Hunter-Gatherers, edited by Mark Allen and Terry L. Jones. Walnut Creek: Left Coast Press, 2014.

[6] Gat, Azar.  «Proving Communal Warfare Among Hunter-Gatherers: The Quasi-Rousseauan Error», Evolutionary Anthropology, 24 (2015): 111-126.

[7] Hass, Jonathan.  The Anthropology of War. Cambridge: Cambridge University Press, 1990; Ferguson, R. B. 2008. «War Before History». In The Ancient World at War, by P. deSouza. London: Thames and Hudson;  Livingston, F.B. 1968. «The Effects of Warfare on the Biology of the Human Species». In War: The Anthropology of Armed Conflict and Aggression, by M. Freid, M. Harris and R. Murphy, 3-15. Cambridge: Cambridge University Press; Mead, M. 1968. «Alternatives to War» In War: The Anthropology of Armed Conflict and Aggression, by M. Freid, M. Harris and R. Murphy, 215-228. New York: Doubleday.

[8] Πολλοί ακαδημαϊκοί δεν κάνουν διάκριση μεταξύ πολέμου και βεντέτας. Για παράδειγμα, ο Ferguson (2008) ορίζει τον πόλεμο ως: «οργανωμένη, φονική βία από μέλη μιας ομάδας εναντίον μελών μιας άλλης», που περιλαμβάνει και τη βεντέτα.

[9] Gat, Azar, 2008. War in Human Civilization.  Oxford: Oxford University Press.

[10] Chiliand, Gerard, and Blin, Arnaud. «The Invention of Modern Terror», στο The History of Terrorism: From Antiquity to ISIS, edited by Gerard Chiliand and Arnaud Blin, 95-142. Oakland: University of California Press, 2016.

[11] Merari, Ariel. «Terrorism as a Strategy of Insurgency», στο The History of Terrorism: From Antiquity to ISIS, edited by Gerard Chiliand and Arnaud Blin, 12–51. Oakland: University of California Press, 2016.

[12] Chiliand, Gerard, and Blin, Arnaud. «Zealots and Assassins», στο The History of Terrorism: From Antiquity to ISIS, edited by Gerard Chiliand and Arnaud Blin, 55-92. Oakland: University of California Press, 2016.

[13] Goodman, Al. «Spain plans quick pullout of Iraq», CNN, Απρίλιος 19, 2004. Πρόσβαση Οκτώβριος 13, 2016.

 http://www.cnn.com/2004/WORLD/europe/04/18/spain.withdraw/

[14] Clausewitz, Carl von. On War, μετάφραση J.J. Graham (London: 1873) (πρόσβαση 2 Νοεμβρίου 2016) https://www.clausewitz.com/readings/OnWar1873/BK1ch01.html.  See also Clausewitz, Carl von, Michael Howard, Peter Paret, and Bernard Brodie. 1984. On War. Princeton: Princeton University Press. σ. 75.

[15] This is the principle of social substitutability. See Kelly, Raymond. Warless Societies and the Origin of War. Ann Arbor: The University of Michigan Press, 2000.

[16] Gat (2015).

[17] Gat (2008), 22.

[18] Gat (2015).

[19] Gat (2015), 117.

[20] Spillius, Alex. «Al-Shabaab militia abducting teenage girls to marry fighters». The Telegraph, Φεβρουάριος 21, 2012. http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/africaandindianocean/somalia/9096315/Al-Shabaab-militia-abducting-teenage-girls-to-marry-fighters.html

[21] Wintour, Patrick. «UN condemns Isis genocide against Yazidis in Iraq and Syria». The Guardian, Ιούνιος 16, 2016.

https://www.theguardian.com/world/2016/jun/16/un-condemns-isis-genocide-against-yazidis-in-iraq-and-syria

[22] C. N. Trueman. «My Lai Massacre», historylearningsite.co.uk. The History Learning Site, 16 Αυγούστου 2016.