Άμορφος Πόλεμος: Εικόνες από το Μέλλον

Τα μη επανδρωμένα μέσα, αναμφισβήτητα, θα έχουν όλο και σημαντικότερο ρόλο στο πεδίο της μάχης. Μία υπόθεση για τον μελλοντικό συνδυασμό των μη επανδρωμένων μέσων με την τεχνητή νοημοσύνη και τη χρήση τους στο πεδίο της μάχης παρουσιάζουν ο Επίλαρχος Michael B. Kim και ο Λοχαγός Charles Schultz με άρθρο τους στον ιστότοπο Small Wars Journal. O Kim σπουδάζει μηχανική συστημάτων στο Cornell ενώ ο Schultz έχει πτυχίο φυσικής από το West Point.



«Εάν μπορώ να καθορίσω τη διάταξη των εχθρικών δυνάμεων ενώ η δική μου παραμένει ακαθόριστη στον εχθρό τότε μπορώ να συγκεντρώσω τις δυνάμεις μου ενώ ο εχθρός είναι ακόμη διεσπαρμένος. Η κορυφαία μορφή της στρατιωτικής διάταξης πλησιάζει το άμορφο· εάν η διάταξη είναι άμορφη ακόμη και οι καλύτεροι κατάσκοποι δεν μπορούν να την κατανοήσουν ούτε οι σοφοί μπορούν να καταστρώσουν σχέδια εναντίον της».

Σουν Τζου, Η Τέχνη του Πολέμου

Στις 21 Μαρτίου 2013 σε συνέδριο που διοργανώθηκε από τον μη κερδοσκοπικό οργανισμό «Carnegie Endowment for International Peace» ο Αντιστράτηγος H. R. McMaster δήλωσε ότι υπάρχουν τέσσερις αρχές που συνεχίζουν να ισχύουν στον πόλεμο και στη διεξαγωγή του:

1. Ο πόλεμος είναι συνέχεια της πολιτικής.

2. Ο πόλεμος είναι μία θεμελιωδώς ανθρώπινη δραστηριότητα.

3. Ο πόλεμος είναι αβέβαιος.

4. Ο πόλεμος είναι μία σύγκρουση θελήσεων. [i]

Αυτές οι σκέψεις προέρχονται από τις αρχές του 19^ου αιώνα, από το διανοητικό οικοδόμημα του Κλαούζεβιτς, και συνεχίζουν να αντανακλώνται στην ανάπτυξη του δόγματος και των δυνατοτήτων του αμερικανικού στρατού. Αν και ο πόλεμος θα συνεχίσει να είναι μία ανθρώπινη περιπέτεια η ιστορία μας έχει δείξει ότι τα μέσα που χρησιμοποιούνται για να διεξαχθεί αυτή η «σύγκρουση θελήσεων» μπορούν να αλλάξουν δραστικά. Η παρούσα εργασία παρουσιάζει ένα όραμα για τον μελλοντικό πόλεμο. Για να το κάνει αυτό μελετά τις τεχνολογικές τάσεις που αναπτύσσονται και τις βάζει κάτω από την ομπρέλα μίας επιχειρησιακής αντίληψης, που αν ακολουθηθεί θα επιτρέψει στις ΗΠΑ να παραμείνουν η κυρίαρχη στρατιωτική δύναμη την περίοδο 2030-2050.

Οι υποθέσεις στις οποίες στηρίζεται η εργασία: οι τεχνολογικές τάσεις και η προβολή τους στο μέλλον

Για να δημιουργηθεί ένα όραμα για τη μελλοντική διεξαγωγή του πολέμου είναι σημαντικό να αναλύσουμε τις τεχνολογικές τάσεις που υφίστανται και να καταλήξουμε σε βάσιμες υποθέσεις. Αυτές οι υποθέσεις είναι βέβαια εικασίες αλλά είναι πάντοτε αναγκαίες όταν αναπτύσσουμε μελλοντικές στρατηγικές και μελλοντικές δυνατότητες. Το τμήμα της εργασίας που ακολουθεί αναλύει την τεχνητή νοημοσύνη, τα αυτόνομα συστήματα και τη διάδοση των τεχνολογιών που επιβεβαιώνουν τις βασικές υποθέσεις πάνω στις οποίες είναι δομημένη η παρούσα πρόταση.

Τάση # 1: Τεχνητή νοημοσύνη (Artificial Intelligence – AI). Tον Μάρτιο του 2016 το AlphaGo νίκησε τον Lee Sedol, τον καλύτερο παίκτη Go στον κόσμο, πράγμα που έκανε αίσθηση σε όλη την κοινότητα ΑΙ [ii]. Το παιχνίδι Go, που δημιουργήθηκε στην Κίνα περισσότερα από 2,5 χιλιάδες χρόνια πριν, έχει 10¹⁰⁰ (googol) περισσότερες πιθανές θέσεις από το σκάκι και θεωρείτο ότι παίζονταν με την έμπνευση και τη διαίσθηση – ένα επίπεδο στο οποίο μπορούσε να φτάσει μόνο η ανθρώπινη φαντασία [iii]. Το AlphaGo δημιούργησε ένα νέο σημείο αναφοράς στην ΑΙ, όχι μόνο γιατί νίκησε τον παγκόσμιο πρωταθλητή του Go, αλλά και γιατί ανέπτυξε ένα νέο τρόπο μάθησης για τα συστήματα ΑΙ. Το AlphaGo δημιούργησε μία νέα και σημαντική εξέλιξη στην ΑΙ των παιχνιδιών όταν συνδύασε δέντρα αποφάσεων Monte-Carlo με νευρωνικά δίκτυα. Αυτά τα νευρωνικά δίκτυα όχι μόνο εκπαιδεύτηκαν σε 30 εκατομμύρια κινήσεις από παιχνίδια που έπαιξαν κορυφαίοι παίκτες αλλά έπαιξαν και χιλιάδες παιχνίδια μεταξύ τους χρησιμοποιώντας μία διαδικασία δοκιμής και λάθους (trial and error), αναπτύσσοντας νέες στρατηγικές και προσαρμόζοντας τις συνδέσεις [iv].

Ένα ισχυρότερο παράδειγμα είναι το Watson της ΙΒΜ το οποίο μιμείται την ανθρώπινη σκέψη μέσω κατανόησης, μάθησης, λογικής και αλληλεπίδρασης. Τον Αύγουστο του 2016 το Πανεπιστήμιο του Τόκυο ανέφερε ότι το Watson διέγνωσε ορθά μία σπάνια μορφή λευχαιμίας σε μία εξηντάχρονη γιαπωνέζα, το οποίο εξέπληξε κορυφαίους Ιάπωνες ογκολόγους [v]. Στην Ινδία το Watson διέγνωσε μία σπάνια και επιθετική μορφή καρκίνου του στήθους και πρότεινε εναλλακτικές θεραπείες σε 60 δευτερόλεπτα βασιζόμενο στα γενετικά δεδομένα και στο ιατρικό ιστορικό του ασθενούς [vi]. Το αμερικανικό τμήμα για τους βετεράνους (US Department of Veterans Affairs) έχει αποκτήσει το Watson για να βοηθήσει στη διάγνωση και στη θεραπεία των ασθενών.

Τάση # 2: Αυτόνομα συστήματα. Η εταιρεία «Teal Group» ανέφερε το 2015 ότι τα Μη Επανδρωμένα Αεροσκάφη (ΜΕΑ) ήταν ο πιο δυναμικά αναπτυσσόμενος τομέας της παγκόσμιας αεροδιαστημικής βιομηχανίας σε όλη τη δεκαετία. Η εταιρεία υπολογίζει ότι η παραγωγή των ΜΕΑ θα ανέβει από τα 4 δισ. $ ετησίως στα 14 δισ. $, φτάνοντας συνολικά στα 93 δισ. $ τα επόμενα δέκα χρόνια. Επίσης πιστεύει ότι οι δαπάνες για την έρευνα στα στρατιωτικά ΜΕΑ θα προσθέσουν άλλα 30 δισ. $ μέχρι το τέλος της δεκαετίας [vii]. Επιπλέον, η παραγωγή των συστημάτων που φέρονται από τα ΜΕΑ (ηλεκτρο-οπτικοί αισθητήρες, αισθητήρες υπερύθρων, ραντάρ, συστήματα επικοινωνίας, ηλεκτρονικού πολέμου, διοίκησης & ελέγχου) προβλέπεται να διπλασιαστεί από 3,1 δισ. $ το Οικονομικό Έτος 2015 (FY15) σε 6,4 δισ. $ το Οικονομικό Έτος 2024 (FY24) [viii]. Οι ένοπλες δυνάμεις έχουν διαθέσει περίπου 4,61 δισ. $ σε δαπάνες σχετικές με drones για το FY17 με εντεινόμενη έμφαση στα μη επανδρωμένα υποθαλάσσια και χερσαία οχήματα. Οι μεταβιβάσεις ποσών από τον προϋπολογισμό του FY16 σε αυτόν του FY17 δείχνουν μία μετάβαση από τα ΜΕΑ στα μη επανδρωμένα υποθαλάσσια και χερσαία οχήματα [ix].

Τάση # 3: Παγκόσμια διάδοση των drones. Η δυνατότητα πρόσβασης στην τεχνολογία των drones αυξάνεται με ανησυχητικό ρυθμό. Σύμφωνα με τις βάσεις δεδομένων της «New America» 19 χώρες κατέχουν οπλισμένα drones και 8 χώρες έχουν χρησιμοποιήσει οπλισμένα drones στη μάχη: οι ΗΠΑ, το Ισραήλ, το ΗΒ, το Πακιστάν, το Ιράκ, η Νιγηρία, το Ιράν και η Τουρκία [x]. Οι ένοπλες δυνάμεις του Πακιστάν αποκάλυψαν δύο εγχώρια παραγόμενα drones, τα οποία οι ειδικοί λένε ότι βασίζονται στο δημοφιλές κινεζικό μοντέλο CH-3 [xi]. Στις 3 Φεβρουαρίου η Νιγηρία ανακοίνωσε την πρώτη επιτυχημένη επίθεση με drones εναντίον της Boko Haram, με τη χρήση του κινεζικού ΜΕΑ CH-3 [xii]. Η ανησυχία δεν αφορά μόνο την απόκτηση οπλισμένων drones από κρατικούς δρώντες. Παραστρατιωτικές οργανώσεις όπως η Hezbollah «που δεν έχουν καμία ευθύνη να εφαρμόζουν διεθνείς κανονισμούς, συμφωνίες και τη Συνθήκη της Γενεύης» έχουν επίσης χρησιμοποιήσει οπλισμένα drones [xiii]. Η Hezbollah απέκτησε τα ιρανικής προέλευσης drones «Ababil», ικανά να μεταφέρουν μία πολεμική κεφαλή 88 λιβρών, και τον Σεπτέμβριο του 2014 αναφέρεται ότι χρησιμοποίησε drones για να βομβαρδίσει ένα κτήριο που κατείχε η al-Husra. Βέβαια, τα drones που χρησιμοποιούνται από μη κρατικούς δρώντες δεν αντιπροσωπεύουν την τελευταία λέξη της τεχνολογίας. Στις 17 Μαρτίου 2015 Αμερικανοί στρατιωτικοί δήλωσαν ότι μία αεροπορική επιδρομή κατέστρεψε ένα μικρό, εμπορικής προέλευσης, drone που χρησιμοποιούσε το Ισλαμικό Κράτος (ΙΚ) στη Fallujah. Τον Απρίλιο του 2016 ένας ιρακινός ανέφερε ότι κατέρριψε ένα drone επιτήρησης του ΙΚ επιβεβαιώνοντάς ότι η τρομοκρατική οργάνωση χρησιμοποιούσε φτηνά, εμπορικά προϊόντα όπως το DJI Phantom 3, που παράγει μία κινεζική εμπορική φίρμα [xiv].

Έχοντας εκτιμήσει τις τεχνολογικές τάσεις που είναι σχετικές με τη διεξαγωγή του πολέμου στο μέλλον οι ακόλουθες υποθέσεις μπορούν να εδραιωθούν:

• Οι δυνατότητες της ΑΙ αναπτύσσονται ραγδαία και θα είναι αναπόσπαστο μέρος του μελλοντικού πολέμου. Υποθέτουμε ότι οι ΗΠΑ θα προχωρήσουν πέρα από τη συζήτηση για το ρυθμιστικό πλαίσιο της ΑΙ και θα επικεντρωθούν στην πλήρη ενσωμάτωση της στις μελλοντικές δυνατότητες των ενόπλων δυνάμεων.

• Τα αυτόνομα συστήματα είναι πλήρως ενσωματωμένα στη διακλαδική δύναμη και λειτουργούν τόσο σε συνεργασία με τους σχηματισμούς όσο και αυτόνομα. Αυτά τα αυτόνομα συστήματα χρησιμοποιούνται σε όλο το φάσμα των επιχειρήσεων από τη ΔΜ μέχρι τον πόλεμο ελιγμών.

• Η διάδοση της τεχνολογίας των ΜΕΑ συνεχίζει να αυξάνει τις δυνατότητες των κρατικών και μη κρατικών δρώντων. Οποιαδήποτε παραστρατιωτική οργάνωση ή τρομοκρατικό δίκτυο έχει πλέον εύκολη πρόσβαση σε αυτόνομα συστήματα. Το χαμηλό τους κόστος και η ευκολία απόκτησης τους τα καθιστά πλέον παρόντα σε κάθε πεδίο μάχης. Φτηνά, εμπορικά drones οπλισμένα με εκρηκτικά μετατρέπονται σε πολλαπλασιαστές ισχύος με αποτελέσματα παρόμοια με αυτά των αυτοσχέδιων εκρηκτικών μηχανισμών (ΙΕD) στο Ιράκ και στο Αφγανιστάν.

• Είναι προφανές ότι ο μελλοντικός πόλεμος θα περιλαμβάνει την ΑΙ και τα drones. Παρά το γεγονός ότι ο πόλεμος παραμένει μια ανθρώπινη δραστηριότητα η χρήση αυτόνομων συστημάτων που έχοντας ως δεδομένα κάποιες παραμέτρους θα μπορούν να πάρουν αποφάσεις ανεξάρτητα είναι αναπόφευκτη. Έχοντας αναλύσει πολλά εργαλεία του μελλοντικού πολέμου το επόμενο τμήμα της εργασίας εξετάζει τις απαραίτητες δυνατότητες που θα πρέπει να έχουν αυτές οι πλατφόρμες και τα δίκτυα.

Όραμα για το μέλλον: Απαραίτητες δυνατότητες

Καθώς κρατικοί και μη κρατικοί δρώντες συνεχίζουν να επενδύουν σε drones, AI, κυβερνοπόλεμο, ηλεκτρονικό πόλεμο και αντιμετώπιση των διαστημικών δυνατοτήτων η διακλαδική δύναμη μπορεί να αντιμετωπίσει αντιπάλους σχεδόν ισοδύναμους. Τον Νοέμβριο του 2016 αξιωματούχοι του Πενταγώνου παρουσίασαν πέντε ερωτήσεις που όταν απαντηθούν αμβλύνουν τις μελλοντικές επιχειρησιακές προκλήσεις [xv]. Βασισμένη σε αυτές τις ερωτήσεις η παρούσα εργασία παρουσιάζει πέντε απαραίτητες ικανότητες που πρέπει να εμπεριέχονται στις μελλοντικές επιχειρησιακές αντιλήψεις:

• Οι αμερικανικές δυνάμεις πρέπει να μπορούν να αναπτυχθούν γρήγορα και να προσαρμοστούν σε αβέβαια περιβάλλοντα ενώ ταυτόχρονα θα είναι ανεξάρτητες από ευάλωτα διοικητικά κέντρα και κόμβους ΔΜ που μπορούν να στοχοποιηθούν από τον εχθρό.

• Τα πολεμικά δίκτυα θα πρέπει να είναι στιβαρά και επαρκή ώστε να εξασφαλίζεται η επιβίωση τους σε συγκρούσεις υψηλής έντασης. Ακόμη, τα αμερικανικά δίκτυα πρέπει να είναι καλυμμένα ώστε να ελαχιστοποιείται η πιθανότητα εκμετάλλευσης τους από τον εχθρό.

• Η αμερικανική προβολή ισχύος πρέπει να: 1. Είναι αποκεντρωμένη, χωρίς κέντρο βάρους ή κρίσιμες τρωτότητες (αυτό εξουδετερώνει τις επιθέσεις με όπλα ακριβείας) 2. Επαρκής και με μεγάλο πλήθος (εξουδετερώνει την πιθανότητα κατακλυσμού από τον εχθρό) 3. Στοχοποιεί τα εχθρικά πολεμικά δίκτυα ενώ τα δικά μας θα συνεχίζουν να παραμένουν άγνωστα στον εχθρό.

• Οι ΗΠΑ πρέπει να ενεργούν με τρόπους που να ελαχιστοποιούν τις ενδείξεις που μπορούν να αποκαλύψουν το πολεμικό μας σχέδιο. Πρέπει να νικήσουμε τη μάχη ISR (Intelligence – Surveillance – Reconnaissance) χρησιμοποιώντας περισσότερα μέσα συλλογής πληροφοριών από αυτά που είναι διαθέσιμα στον εχθρό και πρέπει να συγκεντρώνουμε και να αναλύουμε τα εισερχόμενα δεδομένα περισσότερο αποτελεσματικά για να συνθέσουμε την επιχειρησιακή εικόνα.

• Η λήψη απόφασης πρέπει να υποβοηθηθεί από αισθητήρες που ενισχύουν την ανθρώπινη διαδικασία λήψης απόφασης παρέχοντας ενημέρωση σε πραγματικό χρόνο. Πρέπει να αναπτυχθούν συστήματα που άμεσα και αυτόματα διαχωρίζουν τις εισερχόμενες πληροφορίες ανάλογα με τη σχετικότητα τους και τον βαθμό του επείγοντος ώστε να μην κατακλύζονται από πληροφορίες οι διοικητές. Τα πολεμικά δίκτυα πρέπει να είναι επαρκώς αυτόνομα ώστε να αντιμετωπίζονται οι κυβερνοαπειλές.

Καινοτόμος σύλληψη: Άμορφος πόλεμος

Γραμμένο τον 5^ο αιώνα π.Χ., το ρητό του Σουν Τζου ότι «η κορυφαία μορφή της στρατιωτικής διάταξης πλησιάζει το άμορφο» είναι περισσότερο σχετικό από ποτέ. Βασισμένη στις τεχνολογικές τάσεις, υποθέσεις και απαραίτητες δυνατότητες η παρούσα εργασία παρουσιάζει μία καινοτόμο σύλληψη, τον Άμορφο Πόλεμο:

Ένα δίκτυο drones αποτελούμενο από πλατφόρμες (στον αέρα, στη θάλασσα, στη ξηρά) που είναι άμεσα διαθέσιμες, αναλώσιμες, ελεύθερες από ευάλωτους κόμβους, αυτόνομες και επιχειρούν σε πακέτα ειδικά συγκροτημένα ανάλογα προς τα δεδομένα της κάθε αποστολής. Αυτά τα δίκτυα διοικούνται από ΑΙ η οποία έχει τα χαρακτηριστικά HIVE: Highly-Intelligent, Independent, Versatile, Erudite (Υψηλής-Νοημοσύνης, Ανεξάρτητη, Ευέλικτη, Εμβριθής).

Η ίδια η φύση αυτών των δικτύων είναι άμορφη. Συστήματα που αυτόνομα συντονίζουν τις προσπάθειες τους για να συγκεντρώσουν αισθητήρες και ισχύ πυρός στον κρίσιμο χώρο και χρόνο. Υπάρχουν πρόοδοι στην ΑΙ και στην ανάπτυξη των δικτύων drones που πρέπει να παρακολουθήσουμε. Στα επόμενα τμήματα παρέχεται ένας οδικός χάρτης και ένα πολεμικό σενάριο που παρουσιάζουν τις δυνατότητες του άμορφου πολέμου.

Ο δρόμος προς την ανάπτυξη

Ανάπτυξη διαισθητικής ΑΙ. Ενώ στην παραδοσιακή ΑΙ κάθε ενέργεια πρέπει να προβλεφθεί και να προγραμματιστεί από τους ανθρώπους οι νεότερες εκδόσεις της ΑΙ μπορούν να χρησιμοποιήσουν την προηγούμενη εμπειρία ώστε να προβλέπουν και να προλαμβάνουν. Η ΑΙ με ικανότητα εκμάθησης σε βάθος (Deep Learning) συσχετίζει δεδομένα για να φτάσει σε συμπεράσματα για νεοφανή γεγονότα με μία μέθοδο που θυμίζει εντυπωσιακά την ανθρώπινη ευφυΐα. Το κλειδί της εκμάθησης σε βάθος είναι η συλλογή των σημαντικών δεδομένων. Είναι σημαντικό για τον στρατό να συγκεντρώνει αμέσως δεδομένα σε μία μορφή που είναι προσβάσιμη και κατανοητή από τα νευρωνικά δίκτυα της ΑΙ. Η ικανότητα εκμάθησης σε βάθος θα αναβιβάσει τις δυνατότητες της ΑΙ σε ένα πρωτόγνωρο επίπεδο στρατιωτικής αποτελεσματικότητας. Ενώ η παραδοσιακή ΑΙ αριστεύει σε συγκεκριμένες, ξεκάθαρες αποστολές (όπως το να χρησιμοποιεί λογισμικό αναγνώρισης εικόνας για να εντοπίσει εχθρικές θέσεις και οχήματα) η βαθιά εκμάθηση θα επιτρέψει στο σύστημα HIVE ΑΙ να εκτελεί αφηρημένες αποστολές, όπως να προσδιορίζει την εχθρική διάταξη μάχης, το εχθρικό σχέδιο επιχειρήσεων και τις βέλτιστες αντεπιθετικές στρατηγικές.

Η ανάπτυξη πλατφορμών drones. Ο άμορφος πόλεμος φέρνει μία αλλαγή παραδείγματος στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τα drones. Οι σύγχρονες αντιλήψεις για τη χρήση των drones τα εκλαμβάνουν όπως και τα επανδρωμένα μέσα και γι΄ αυτό αποτυγχάνουν να εκμεταλλευτούν τα μοναδικά πλεονεκτήματα τους. Ο άμορφος πόλεμος αντιλαμβάνεται τα drones όχι ως ακριβά, με μεγάλη διάρκεια ζωής και υψηλών ικανοτήτων συστήματα αλλά ως χαμηλού κόστους, μιας χρήσης, εξειδικευμένες πλατφόρμες. Ένα παράδειγμα αυτής της προσέγγισης είναι το SADARM (Sense and Destroy Armor round) το οποίο όταν βάλλεται είναι ικανό να βρει μόνο του έναν τεθωρακισμένο στόχο και να αυτοκατευθυνθεί σε αυτόν. Εάν ένα drone μπορεί να κατασκευαστεί με εμπορικά ηλεκτρονικά τότε μπορεί να εξελιχθεί αρκετά φτηνά ώστε να θεωρείτε αναλώσιμο. Για να μειωθούν περαιτέρω τα κόστη αυτά τα drones θα έχουν υψηλή εξειδίκευση (Εικόνα 1). Ενώ ένα αναγνωριστικό drone σήμερα μπορεί να είναι εξοπλισμένο με κάμερα ημέρας υψηλής ευκρίνειας, κάμερα στο εγγύς υπέρυθρο και επικοινωνιακό εξοπλισμό, αυτό το drone μπορεί να αντικατασταθεί από τρεις χαμηλότερου κόστους και μικρότερες σε μέγεθος πλατφόρμες που θα έχουν μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα.

Εικόνα 1. Παραδείγματα drones χερσαίας, εναέριας και θαλάσσιας υποστήριξης.

Ενσωματώνοντας την HIVE AI και το δίκτυο των drones σε ένα νέο σύστημα διεξαγωγής του πολέμου. Ο άμορφος πόλεμος συνδυάζει τις παρούσες τεχνολογικές τάσεις, την ΑΙ και τα drones σε μία εξαιρετικά αποτελεσματική μέθοδο προσδιορισμού της μορφής του πεδίου της μάχης και συγκέντρωσης των επιθυμητών αποτελεσμάτων στον κρίσιμο τόπο και χρόνο. Για οποιαδήποτε αποστολή ένα κατάλληλο πακέτο drones συγκροτείται ώστε να ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις του επιχειρησιακού περιβάλλοντος και στις προκλήσεις του συγκεκριμένου πεδίου. Το πακέτο drones μπορεί να είναι μικρό, αποτελούμενο από μια χούφτα φτηνά, αναλώσιμα drones για αναγνώριση ή μεγάλο, αποτελούμενο από εκατοντάδες διασυνδεδεμένες πλατφόρμες για περίπλοκες αποστολές (Εικόνα 2).

Εικόνα 2 Παράδειγμα σύνθεσης δικτύου drones.

Υψηλής Νοημοσύνης (Highly-Intelligent). Καμία συζήτηση για το σύγχρονο επιχειρησιακό περιβάλλον δεν είναι πλήρης εάν δεν περιλαμβάνει τους κινδύνους από τον «κατακλυσμό πληροφοριών» - τον κίνδυνο να αναλύονται όλο και περισσότερες πληροφορίες για να δημιουργηθεί η κοινή επιχειρησιακή εικόνα (Common Operating Picture – COP). Τα φυσικά πλεονεκτήματα της HIVE AI σε αυτό το ζήτημα είναι προφανή. Όχι μόνο η HIVE AI μπορεί να διαβάζει δεδομένα με ασύλληπτες ταχύτητες, για τους ανθρώπους, αλλά η ίδια η φύση της συλλογής τεράστιων ποσοτήτων δεδομένων σε βάσεις δεδομένων επαυξάνει τις δυνατότητες της και την αποτελεσματικότητα της. Η HIVE AI παίρνει ένα εγγενές μειονέκτημα (τον κορεσμό από πληροφορίες) και το μετατρέπει σε πλεονέκτημα (οι ποσότητες των δεδομένων ενισχύουν τη διαδικασία της βαθιάς εκμάθησης). Η HIVE AI έχει έναν αδιάλειπτο κύκλο ανατροφοδότησης που της επιτρέπει να βελτιώνει την COP καθώς προσανατολίζει συνεχώς τα μέσα συλλογής πληροφοριών στην απόκτηση νέων δεδομένων.

Ανεξάρτητη (Independent). Η απίστευτη στιβαρότητα του δικτύου drones παρέχει ένα τεράστιο πλεονέκτημα σε κάθε σύγκρουση υψηλής έντασης όπου αυτό αναπτύσσεται. Η υπολογιστική δύναμη που απαιτείται για να διαχειριστεί η ΑΙ το δίκτυο μπορεί να διαμοιραστεί σε όλες τις διαθέσιμες πλατφόρμες ώστε το δίκτυο να μην έχει κανέναν κρίσιμο κόμβο διοίκησης και ελέγχου. Η HIVE AI δεν έχει καμία φυσική θέση μέσα στο δίκτυο επιτρέποντας τον διαμοιρασμό των διαδικασιών μέσα στο σύστημα. Εάν ένα η περισσότερα drones καταστραφούν η HIVE AI θα στείλει τις διαδικασίες σε άλλες πλατφόρμες και θα συνεχίσει την αποστολή. Η HIVE AI και το δίκτυο drones μπορούν να διεξάγουν κυβερνοπόλεμο και ηλεκτρονικό πόλεμο επειδή είναι αυτοδύναμα. Οι χάκερς δεν μπορούν να πάρουν τον έλεγχο του δικτύου όταν αυτό είναι ανεπτυγμένο, δεν υπάρχει ενεργή ζεύξη δεδομένων, εκτός από τις ασύρματες επικοινωνίες με την ΑΙ. Ένας ηλεκτρομαγνητικός παλμός (ΕΜΡ), όπως αυτοί που δημιουργούνται από τις εκρήξεις ατομικών όπλων σε εξαιρετικά υψηλά ύψη, μπορεί να φαίνεται ένας απλός τρόπος αντιμετώπισης του δικτύου drones όμως η απλότητα της κάθε μεμονωμένης πλατφόρμας ελαχιστοποιεί τα αποτελέσματα ενός ΕΜΡ. Για να εξουδετερωθεί το δίκτυο θα πρέπει όλα τα drones να καταστραφούν. Αυτό δημιουργεί ένα στιβαρό δίκτυο που είναι εξαιρετικά δύσκολο να καταστραφεί.

Ευέλικτη (Versatile). Η HIVE AI που διευθύνει τα drones διαθέτει μία γνωστική βάση που αντιδρά σε οποιαδήποτε επιχειρησιακή πρόκληση συναντήσει το δίκτυο. Ο όρος «άμορφος πόλεμος» δημιουργείται από την ασάφεια του δικτύου ως προς την εχθρική παρατήρηση που καθιστά δύσκολο στους αντίπαλους διοικητές να το προσδιορίσουν, να προβλέψουν και να αντιδράσουν. Αν και κάθε μεμονωμένη πλατφόρμα είναι εξειδικευμένη σε ότι αφορά την αποστολή της, συνολικά, τα drones θα έχουν το ίδιο βασικό σχήμα κάνοντας δύσκολη τη διάκριση των διαφόρων παραλλαγών. Όταν ο εχθρός δει το δίκτυο των drones να πλησιάζει δεν θα ξέρει αν είναι ένα πακέτο με σκοπό να του επιτεθεί ή να αναγνωρίσει τη θέση του. Όπως ένα κοπάδι πουλιά ή ψάρια χρησιμοποιεί μεγάλους σχηματισμούς από άτομα που ελίσσονται απότομα πολύ κοντά το ένα στο άλλο για να μπερδεύουν τους θύτες η πολυπλοκότητα του δικτύου των drones θα προβληματίζει τον αντίπαλο σε ότι αφορά το μέγεθος, τη σύνθεση και την αποστολή του. Αυτό καθιστά αδύνατο στον εχθρό να προβλέψει τις ενέργειες ενός σμήνους drones ή να διακρίνει την κύρια προσπάθεια από τις υποστηρίζουσες. Αυτό το πλεονέκτημα επιτρέπει στις φίλιες δυνάμεις να παίρνουν την πρωτοβουλία και να θέτουν τις προϋποθέσεις για τη συνέχεια των επιχειρήσεων.

Εμβριθής (Erudite). Ο σύγχρονος πόλεμος διεξάγεται σε ένα εξαιρετικά περίπλοκο, μεταβαλλόμενο και πολυπρόσωπο περιβάλλον. Το κυρίαρχο ζητούμενο είναι η ικανότητα να δημιουργείται μία δομή δυνάμεων που να είναι αποτελεσματική σε όλο το φάσμα των επιχειρήσεων (από χαμηλής μέχρι υψηλής έντασης συγκρούσεις). Φράσεις όπως «ικανότητες που έχουν ατροφήσει» και «επιστροφή στα βασικά» χρησιμοποιούνται για να υποδηλώσουν τη δυσκολία να διατηρούνται μονάδες έτοιμες να διεξάγουν επιχειρήσεις σε όλο το φάσμα. Η HIVE AI αμβλύνει αυτή την πρόκληση καθώς έχει πρόσβαση σε τεράστιες ποσότητες δεδομένων για όλους τους τύπους των πολεμικών επιχειρήσεων. Όχι μόνο η ΑΙ θα είναι άριστη στο να εμπλέκει τις πλατφόρμες σύμφωνα με το παρών αμερικανικό δόγμα αλλά θα έχει και πρόσβαση σε όλες τις αναφορές από τις μάχες από όλες τις φίλιες δυνάμεις οπουδήποτε στον κόσμο. Ενώ ένας διοικητής που αντιμετωπίζει μία κατάσταση θα στηριχτεί στην εμπειρία του η HIVE AI κατέχει την εμπειρία πολλών διοικητών συγκεντρωμένη σε ένα σύνολο δεδομένων. Όταν ο υπολογιστής της ΙΒΜ Deep Blue νίκησε τον Gary Kasparov, τον παγκόσμιο πρωταθλητή του σκάκι, το 1997 ειπώθηκε ότι αυτός δεν έχασε από τον υπολογιστή αλλά από «τα φαντάσματα των πρωταθλητών του παρελθόντος» [xvi]. Στη θεωρία, η HIVE AI συγκεντρώνει τις εμπειρίες των διοικητών που έχουν περάσει για να πάρει τις καλύτερες αποφάσεις. Ακόμη πιο σημαντική είναι η δυνατότητα της HIVE AI να μαθαίνει μέσω εξομοιώσεων ή εκπαιδευτικών σεναρίων (δίκτυα drones εναντίων δικτύων drones) ώστε να αναπτύσσει νέες στρατηγικές και τεχνικές. Όπως το AlphaGo η HIVE AI μαθαίνει από εξομοιώσεις μελλοντικών αποστολών να αναπτύσσει ολόκληρες σειρές από τρόπους ενεργείας για πολλά σενάρια και πολλές εναλλακτικές.

Ίσως η πιο σημαντική μεταβλητή στην ανάπτυξη της HIVE AI και του δικτύου drones είναι οι δυνατότητες αυτές σε σχέση με τους πιθανούς εχθρούς. Πως οι ΗΠΑ θα αναπτύξουν ένα ανταγωνιστικό πλεονέκτημα που θα τις φέρει μπροστά από τους κοντινούς ανταγωνιστές τους; Κανένα δόγμα ή οπλικό σύστημα δεν θα πρέπει να χρησιμοποιείται χωρίς να είναι πλήρως κατανοητή η δυνατότητα μίμησης τους ή ύπαρξης μιας ανάλογης ικανότητας από τον εχθρό. Ο άμορφος πόλεμος αντιμετωπίζει τη μίμηση ενισχύοντας τα χαρακτηριστικά εκείνα που είναι μοναδικά αμερικανικά πλεονεκτήματα. Οι αμερικανικές εταιρείες είναι πρωτοπόρες στο λογισμικό βαθιάς εκμάθησης. Αμερικανικές εταιρείες ανέπτυξαν το Deep Blue (IBM), το Watson (IBM), και το AlphaGO (Google), πράγμα το οποίο παρέχει ένα άμεσο σημείο εκκίνησης και ένα πλεονέκτημα στην ανάπτυξη ενός ολοκληρωμένου συστήματος ΑΙ για το πεδίο της μάχης. Οι δυνατότητες της ΑΙ και του δικτύου drones αναπόφευκτα θα πυροδοτήσουν έναν αγώνα δρόμου. Εξαιτίας της φύσης της ΑΙ η χώρα που αναπτύσσει πολεμικά συστήματα πρώτη κατέχει σημαντικά πλεονεκτήματα έναντι των ανταγωνιστών της. Εάν οι ΗΠΑ αναπτύξουν HIVE AI τώρα έχουν πλεονέκτημα στον χρόνο και στην εμπειρία έναντι των αντιπάλων τους. Ακόμη και όταν θα αντιμετωπίσουν παρόμοια συστήματα HIVE AI θα έχουν πλεονέκτημα στη συγκρότηση και εμπλοκή των πακέτων drones με περισσότερο αποτελεσματικούς τρόπους.

Σενάριο

Έστω ‘ότι για να αντιμετωπίσει την εχθρική επιθετικότητα εναντίον φιλικών εθνών η αμερικανική διακλαδική δύναμη ενισχυμένη από τη νέα τεχνολογία drones αναπτύσσεται στην επίμαχη περιοχή. Ο διοικητής κάθε κλάδου κατέχει ένα πακέτο drones συγκροτημένο κατάλληλα ως προς τις απαιτήσεις κάθε χώρου: ξηρά, θάλασσα και αέρας (Εικόνα 3).

Εικόνα 3 Σχηματισμός του πακέτου drones.

Ξηρά. Για να παρέξουν έγκαιρη προειδοποίηση μιας εχθρικής επίθεσης ή διείσδυσης πολλά drones χερσαίας επιτήρησης αναπτύσσονται για να καλύψουν δρομολόγια και προσβάσεις στα σύνορα. Αυτά τα drones δεν είναι ακριβά και έχουν μόνο μία χαμηλής ανάλυσης κάμερα και ένα πομπό. Πολλά τέτοια drones μπορούν να τοποθετηθούν και να παραλλαχθούν για να εξασφαλιστεί ότι όλα τα πιθανά εισδύοντα δρομολόγια έχουν καλυφθεί. Όταν πολλά από αυτά τα drones επιτήρησης εντοπίσουν κίνηση και η βασική ΑΙ σε αυτά εντοπίσει ανωμαλίες στα μοτίβα της κίνησης το διακλαδικό στρατηγείο αποφασίζει να στείλει ένα πακέτο αναγνωριστικών drones από 44 δικτυωμένα drones:

10 με κάμερα υψηλής ανάλυσης

10 με κάμερα στο εγγύς υπέρυθρο

6 με ραδιογωνιόμετρο

6 για επικοινωνίες μακράς εμβέλειας

6 οπλισμένα με hellfire

6 οπλισμένα με πυροβόλα

Το πακέτο θα ερευνήσει τις ανωμαλίες που παρατηρήθηκαν (Εικόνα 4).

Εικόνα 4. Η HIVE AI συγκεντρώνει drones στις εκτιμώμενες εχθρικές θέσεις.

Η HIVE AI που κυβερνά αυτά τα drones αναλύει το έδαφος, προσδιορίζει τη βατότητα του και εκτιμά ποια είναι τα εδάφη τακτικής σημασίας. Μετά καταρτίζει το βέλτιστο σχέδιο έρευνας για το συγκεκριμένο επιχειρησιακό περιβάλλον. Ένα από τα drones που φέρουν κάμερα υψηλής ανάλυσης εντοπίζει γρήγορα μία συστάδα βλάστησης που η HIVE AI αποφασίζει ότι δεν ταιριάζει με το περιβάλλον. Η HIVE AI καθορίζει την ανάγκη για πολυφασματική ανάλυση της περιοχής (πιθανότητα αυτό που παρατηρήθηκε να είναι τεχνητή παραλλαγή) και αναθέτει το έργο αυτό σε ένα drone υπερύθρων. Το drone υπερύθρων μεταβαίνει στη θέση απ΄ όπου θα επιβεβαιώσει τη χρήση τεχνητής παραλλαγής, πράγμα το οποίο οδηγεί την ΑΙ να επισημάνει τη θέση ως εχθρικό παρατηρητήριο.

Ένα drone επικοινωνιών μεγάλης ακτίνας (μέσω δορυφορικού δικτύου) αιτείται από τη διοίκηση άδεια εμπλοκής. Ο διοικητής αρνείται ελπίζοντας σε διπλωματική λύση στη σύγκρουση.

Η HIVE AI χρησιμοποιεί τη θέση του εχθρικού παρατηρητηρίου για να εκτιμήσει την εχθρική διάταξη και αναθέτει στο δίκτυο των drones να αναγνωρίσουν την περιοχή ενδιαφέροντος που προέκυψε από την παραπάνω εκτίμηση. Τα drones σύντομα συναντούν έναν άλλο εχθρικό σχηματισμό που εισβάλλει στη φίλια περιοχή. Το λογισμικό αναγνώρισης εικόνας εντοπίζει την εχθρική κύρια προσπάθεια που αποτελείται από άρματα μάχης. Η HIVE AI αναφέρει τη θέση και κατεύθυνση της εχθρικής φάλαγγας αρμάτων και ζητά άδεια να τα εμπλέξει. Η φάλαγγα των αρμάτων βάλλει εναντίον των drones και καταρρίπτει δύο drones υπερύθρων και ένα drone επικοινωνιών. Η ΑΙ προσαρμόζει τον σχηματισμό για να αναπληρώσει τις απώλειες και κατευθύνει τα υπόλοιπα drones στην ασφάλεια ενώ αναμένει οδηγίες. Ο διοικητής έχοντας επιβεβαιώσει την εχθρική ενέργεια επιλέγει να ανταποδώσει. Η ΑΙ χρησιμοποιεί το διάγραμμα του εχθρικού δόγματος για να εκτιμήσει τη θέση των σημαντικών ηγετών ενώ ταυτόχρονα με τριγωνισμό των εχθρικών ασύρματων εκπομπών εντοπίζονται οι κρίσιμοι κόμβοι στα εχθρικό πολεμικό δίκτυο.

Η ΑΙ θέτει σε προτεραιότητα τις κρίσιμες τρωτότητες του εχθρού και κατευθύνει 50 οπλισμένα drones με hellfire για να καταστρέψουν τους στόχους. Αφού εξαντληθούν τα πυρομαχικά η ΑΙ αναφέρει την εκτίμηση της για τη φθορά που προκλήθηκε στον εχθρό και συνεχίζει να παρακολουθεί τη φάλαγγα των αρμάτων. Η δυνατότητα απόκτησης πληροφοριών σε πραγματικό χρόνο μαζί με την αποδιοργάνωση που προκάλεσε η επίθεση των drones επιδεινώνει την κατάσταση του εχθρού και εξασφαλίζει την κυριαρχία των αμερικανικών συμβατικών δυνάμεων.

Θάλασσα. Καθώς οι χερσαίες επιχειρήσεις συνεχίζονται η HIVE AI διαπιστώνει ότι ο εχθρός έχει εξαπολύσει και μία επίθεση με υπερηχητικούς πυραύλους εναντίον της αμερικανικής ομάδας αεροπλανοφόρου που πλέει στην περιοχή. Το αεροπλανοφόρο αναπτύσσει το δικό του δίκτυο drones, αποτελούμενο από πλατφόρμες οπτικής και ακουστικής αναγνώρισης. Αν και ο πύραυλός μπορεί να αποφύγει τα ραντάρ αεράμυνας πετώντας μέτρα μόλις πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας δίνει όμως ξεκάθαρο οπτικό και ακουστικό σήμα το οποίο ανιχνεύεται από το δίκτυο των drones. Η έγκαιρη προειδοποίηση επιτρέπει την ανάπτυξη αντιμέτρων τα οποία μπορούν να αντιμετωπίσουν την πυραυλική επίθεση. Έτσι η ομάδα μάχης του αεροπλανοφόρου διατηρεί την ελευθερία ενεργείας της και συνεχίζει να υποστηρίζει τις επιχειρήσεις στην περιοχή.

Αέρας. Το ξέσπασμα των εχθροπραξιών πυροδοτεί την εκστρατεία απόκτησης αεροπορικής κυριαρχίας από τη διακλαδική δύναμη. Στη Φάση Ι αναπτύσσεται άλλο ένα κατάλληλα συγκροτημένο πακέτο drones στον εχθρικό εναέριο χώρο. Όπως στη διάσημη παραπλανητική ισραηλινή επίθεση στον Πόλεμο των Έξι Ημερών αυτά τα drones τραβούν το αντιαεροπορικό πυρ με πρόθεση να εκτεθεί και να αποδυναμωθεί το εχθρικό δίκτυο αεράμυνας. Αντίθετα προς τα απλοϊκά drones που χρησιμοποιήθηκαν στην τότε ισραηλινή σύγκρουση τα σύγχρονα drones είναι σχεδιασμένα για να προκαλέσουν την αντίδραση του εχθρού. Το πακέτο των drones αποτελείται από πλατφόρμες με πυρομαχικά υψηλής ακριβείας ή με πυραύλους αντι-ραντάρ. Ο εχθρός θα βρεθεί προ του εξής διλήμματος: ή να βάλλεται συνεχώς με πυρομαχικά ακριβείας ή να ενεργοποιήσει το δίκτυο αεράμυνας του. Και οι δύο αποφάσεις παρέχουν πλεονεκτήματα στη διακλαδική δύναμη. Αν υποθέσουμε ότι ο εχθρός ανταποκρίνεται στις επιθέσεις ενεργοποιώντας το δίκτυο της αεράμυνας του τότε τα drones που υπερίπτανται βάλλουν αμέσως πυραύλους αντι-ραντάρ για να απομειώσουν την εχθρική αεράμυνα. Η εχθρική αεράμυνα βάλλει αντιαεροπορικούς πυραύλους για να καταρρίψει τα αμερικανικά drones. Με δεδομένο ότι στο πακέτο υπάρχουν πολλά drones οι απώλειες δεν υποβαθμίζουν σημαντικά τις δυνατότητες του δικτύου. Στην ολοκλήρωση της Φάσης Ι ο διοικητής του αεροπορικού στοιχείου, της διακλαδικής δύναμης, αναπτύσσει συμβατικά αεροσκάφη για να εξουδετερώσει το δίκτυο της εχθρικής αεράμυνας. Η αναγνώριση και η φθορά που προκάλεσε στην εχθρική αεράμυνα το δίκτυο των drones δημιούργησε τις προϋποθέσεις για τη συμβατική αεροπορική επίθεση προς απόκτηση αεροπορικής κυριαρχίας.

Το σενάριο που παρουσιάστηκε παρέχει μία ξεκάθαρη εικόνα του τρόπου με τον οποίο πακέτα drones επαυξάνουν τις δυνατότητες της διακλαδικής δύναμης και παρέχουν θανάσιμα πλεονεκτήματα στις επιχειρήσεις. Η διακλαδική δύναμη πρέπει να διαγνώσει τα μοναδικά πλεονεκτήματα του δικτύου των drones και να εφαρμόσει μία συστηματική προσέγγιση ως προς την ανάπτυξη αυτών των δικτύων.

Συμπέρασμα

Οι επιπτώσεις από την ενσωμάτωση της ΑΙ στα δίκτυα των drones είναι απέραντες. Η αντίληψη του άμορφου πολέμου το 2030-2050 αναπτύχθηκε με την προϋπόθεση ότι αυτή είναι αναπόφευκτη: οι ανταγωνιστές θα ενσωματώσουν την ΑΙ στα drones. Τα εγγενή πλεονεκτήματα της ενσωμάτωσης drones και ΑΙ καθιστούν αυτήν την καινοτομία εκ των ων ουκ άνευ. Οι ΗΠΑ πρέπει να βρεθούν μπροστά και να αποκτήσουν το πλεονέκτημα στον σχετικό ανταγωνισμό.

Σε ένα περιβάλλον οικονομικών περιορισμών οι αποφάσεις που θα ληφθούν σήμερα θα έχουν σημαντική επίδραση στο αποτέλεσμα των επιχειρήσεων του μέλλοντος. Με δεδομένη τη φύση του στρατιωτικού επαγγέλματος και τους πόρους που παρέχει το έθνος μας για τη διεξαγωγή των επιχειρήσεων η ευθύνη για την ορθή κατανομή των πόρων, την άμεση εκπαίδευση και την ανάπτυξη της δομής δυνάμεων είναι σημαντική. Ο άμορφος πόλεμος εφαρμόζει ένα αρχαίο ρητό που άντεξε στη δοκιμασία του χρόνου και παρέχει μία καινοτόμο αντίληψη που θα επιτρέψει στις ΗΠΑ να παραμείνουν η κυρίαρχη στρατιωτική δύναμη για το προβλεπτό μέλλον. Με αδιασάλευτη πειθαρχία, προσοχή και δημιουργικότητα η πολιτική και η στρατιωτική μας ηγεσία πρέπει να αναλογιστούν το μέλλον του στρατού.

Σημειώσεις

[i] America’s Second-Longest War: Taking Stock Geopolitical Lessons, Απομαγνητοφώνηση, Πέμπτη, 21 Μαρτίου, 2013 , Washington, D.C. Αντγος H.R. McMaster, Carnegie Endowment for International Peace.

[ii] Alpha Go, Deep Mind, πρόσβαση https://deepmind.com/research/alphago/

[iii] ό.π.

[iv] ό.π.

[v] NG, Alfred, «IBM’s Watson gives proper diagnosis for Japanese Leukemia Patient after Doctors were Stumped for Months», Daily News, 7 Αυγούστου 2016, http://www.nydailynews.com/news/world/ibm-watson-proper-diagnosis-doctors-stumped-article-1.2741857

[vi] «Tech Impact-How IBM’s Watson is Greatly Helping Indian Oncologists», Daily Rounds, πρόσβαση http://www.dailyrounds.org/blog/tech-impact-how-ibms-watson-is-greatly-h...

[vii] Finnegan, Phil, «Press Release: UAV Production Will Total $93 Billion», 19 Αυγούστου 2015, http://tealgroup.com/index.php/teal-group-news-media/item/press-release-uav-production-will-total-93-billion

[viii] ό.π.

[ix] «Drone Spending in the FY17 Defense Budget», 15 Φεβρουαρίου 2016, πρόσβαση http://dronecenter.bard.edu/drone-spending-in-the-fy17-defense-budget/

[x] «World of Drones: Military», International Security, πρόσβαση http://securitydata.newamerica.net/world-drones.html

[xi] Sims, Alyssa, «The Consequences of Global Armed Drone Proliferation», 9 Ιουλίου 2016, πρόσβαση http://thediplomat.com/2016/07/the-consequences-of-global-armed-drone-pr...

[xii] ό.π.

[xiii] «World of Drones: Military», International Security, πρόσβαση http://securitydata.newamerica.net/world-drones.html

[xiv] Sims, Alyssa, «The Consequences of Global Armed Drone Proliferation», 9 Ιουλίου 2016, πρόσβαση http://thediplomat.com/2016/07/the-consequences-of-global-armed-drone-pr...

[xv] Pellerin, Cheryl, «DoD Crowdsourcing Effort Produces Innovative Operational Approaches», US Department of Defense, 21 Δεκεμβρίου 2016, πρόσβαση https://www.defense.gov/News/Article/Article/1035881/dod-crowdsourcing-effort-produces-innovative-operational-approaches/

[xvi] «Frequently Asked Questions: Deep Blue», πρόσβαση https://www.research.ibm.com/deepblue/meet/html/d.3.3a.shtml