Res ad Triarios venit: Δημογραφική Γήρανση και Πόλεμος το 2050

Ο πόλεμος σίγουρα είναι πολιτισμικό φαινόμενο και ως τέτοιο επηρεάζεται από την κατάσταση των βιολογικών φορέων του, των ανθρώπινων όντων. Μέχρι τώρα υπήρχαν πάντα αρκετοί νέοι άνθρωποι για να διεξάγουν τους πολέμους μας αλλά οι προβλέψεις δείχνουν ότι ο ρυθμός αύξησης του πληθυσμού της γης θα μειωθεί και στη συνέχεια, για πρώτη φορά, πιθανόν ο πληθυσμός να αρχίσει να μειώνεται. Ποια θα είναι η μορφή του πολέμου τότε; Σ΄ αυτό το ερώτημα προσπαθεί να απαντήσει το άρθρο του Artur Varanda στον ιστότοπο The Bridge. Ο Artur Varanda είναι αξιωματικός στον πορτογαλικό στρατό.



«Τα πράγματα έφτασαν στους Triarii». Αυτό είναι ένα παλιό ρωμαϊκό απόφθεγμα που σημαίνει ότι η κατάσταση έφτασε στο πικρό τέλος. Όταν οι λεγεώνες αποτελούνταν κατ΄ ουσία από κληρωτούς οι Triarii ήταν οι μεγαλύτεροι σε ηλικία και πλουσιότεροι στρατιώτες και στη μάχη βρίσκονταν πίσω από τους ελαφρύτερα οπλισμένους και νεότερους σε ηλικία Hastati και Principes. Συνήθως οι Hastati εμπλέκονταν πρώτοι ακολουθούμενοι από τους μεγαλύτερους και πλουσιότερους Principes οι οποίοι συνήθως ήταν αρκετοί για να κερδηθεί η μάχη  Όταν έπρεπε να εμπλακούν και οι Triarii –οι γηραιότεροι και με μεγαλύτερη επιρροή πολίτες- σήμαινε ότι η κατάσταση ήταν απελπιστική και η νίκη έπρεπε να εξασφαλιστεί με κάθε κόστος [1].

Η τάση να στηριζόμαστε σε νεαρούς άνδρες για να διεξάγουν το μεγαλύτερο μέρος του πολέμου έχει κυριαρχήσει από τότε που τα πρώτα κράτη άρχισαν να πολεμούν αλλά η δημογραφική τάση ήταν να έχουμε κατά κύριο λόγο νέους πληθυσμούς με θετικούς ρυθμούς αύξησης. Οι τελευταίες δημογραφικές προβολές δείχνουν μία γενική αύξηση στους μεσήλικες όλων των πληθυσμών του κόσμου και μία μείωση του ρυθμού αυξήσεως (των πληθυσμών) [2]. Αυτό μπορεί να αποδοθεί στην αυξημένη διάρκεια ζωής και στη μειωμένη αναπαραγωγική ικανότητα, ιδιαίτερα στις ανεπτυγμένες χώρες. Για πρώτη φορά στην ιστορία, εξαιρουμένων των επιδημιών και άλλων φαινομένων «Μαύρου Κύκνου», το 2050 ο συνολικός πληθυσμός πιθανόν θα αρχίσει να μειώνεται και το ένα πέμπτο θα είναι πάνω από 65 ετών. Η γήρανση είναι σχετική γιατί είναι ταυτόχρονα αίτιο και αποτέλεσμα πολλών αλλαγών που βιώνει η κοινωνία. Για παράδειγμα, πληθυσμοί με αρνητικούς ρυθμούς αύξησης μπορούν να καταστήσουν τα παραδοσιακά συστήματα κοινωνικής πρόνοιας μη διατηρήσιμα. Ή συνδυαζόμενη με άλλες πρόσφατες τάσεις όπως ο αυτοματισμός και η διασυνδεσιμότητα μπορεί να μεταμορφώσει τη φύση της εργασίας.

Προβαλλόμενο ποσοστό των ηλικιωμένων (πάνω από 65) το 2050
(Population Reference Bureau).

Φαίνεται ότι στην εποχή μας ζούμε μία αλλαγή παραδείγματος αλλά ενώ βλέπουμε παντού την αλλαγή το ίδιο ισχυρή είναι και η παρουσία της συνέχειας. Ο πόλεμος έχει υπάρξει μέρος της ιστορίας μας από τότε που ο άνθρωπος οργανώθηκε σε πολιτικές οντότητες και ενώ το παρών διεθνές σύστημα κάνει τους μεγάλης κλίμακας, διακρατικούς, πολέμους λιγότερο πιθανούς άλλες μορφές συγκρούσεων λαμβάνουν χώρα με μεγαλύτερη συχνότητα: συγκρούσεις που διεξάγονται μέσα σε κράτη με δυνάμεις ατάκτων που συνήθως λειτουργούν ως αντιπρόσωποι μεγαλύτερων οντοτήτων [3]. Όπως και σε άλλες σφαίρες της ανθρώπινης δραστηριότητας η διεξαγωγή του πολέμου αλλάζει αλλά ο πόλεμος παραμένει.

Αλλά πως η δημογραφική γήρανση αλλάζει τη διεξαγωγή του πολέμου; Εάν ο ρυθμός αύξησης του πληθυσμού των αναπτυσσόμενων χωρών αρχίσει να μειώνεται το πιο προφανές αποτέλεσμα θα είναι η μείωση του ποσοστού των αρρένων σε μάχιμη ηλικία παγκόσμια.

Εάν αναλύσουμε τα αποτελέσματα αυτής της μείωσης μέσα από μια απλουστευτική προοπτική θα μπορούσαμε να οδηγηθούμε στο συμπέρασμα ότι θα επιφέρει γενική μείωση στο επίπεδο της βίας παγκόσμια γιατί οι πόλεμοι κυρίως διεξάγονται από άνδρες σε μάχιμη ηλικία [4]. Το συμπέρασμα θα μπορούσε να είναι ότι μία μείωση του ρυθμού της αύξησης παγκόσμια τελικά θα οδηγήσει σε μείωση του ποσοστού των ατόμων σε μάχιμη ηλικία, το οποίο με τη σειρά του θα κάνει τις κοινωνίες λιγότερο διατεθειμένες να καταφύγουν στη βία, φοβούμενες ότι μπορεί να χάσουν ένα σημαντικό ποσοστό των νεαρών ενηλίκων τους. Με κυνικό τρόπο θα μπορούσε κάποιος να πει ότι μία ανθρώπινη ζωή αξίζει πολύ περισσότερο σήμερα απ΄ ότι παλιότερα, το οποίο έχει ως αποτέλεσμα τη διστακτικότητα στην ανάπτυξη χερσαίων δυνάμεων («boots on the ground») ή άλλων στρατιωτικών δραστηριοτήτων που ρισκάρουν ανθρώπινες ζωές. Μπορεί κάποιος ήδη να δει αυτή τη διστακτικότητα στις δραστηριότητες των ανεπτυγμένων χωρών, οι οποίες προτιμούν να χρησιμοποιούν την αεροπορική ισχύ και τους τοπικούς αντιπροσώπους [5].

Όμως η υπόθεση της σχεδόν γραμμικής σχέσης μεταξύ της γήρανσης και της απροθυμίας για πολεμικές περιπέτειες δεν λαμβάνει υπόψη ότι η δημογραφική γήρανση συμβαίνει μέσα σε ένα όλο και περισσότερο διασυνδεδεμένο, μεταβλητό, παγκόσμιο σύστημα. Όταν αναλογιστούμε άλλες συστημικές τάσεις όπως η τεχνολογική εξέλιξη, η παγκοσμιοποίηση και η επακόλουθή αλλαγή στα μοτίβα των συγκρούσεων, η γραμμική σχέση μεταξύ δημογραφικής γήρανσης και πολέμου εξαφανίζεται: η τεχνολογική εξέλιξη μέσω αυτόνομων συστημάτων μπορεί να ακυρώσει τη μείωση της βίας που φαίνεται να συνοδεύει τη γήρανση των πληθυσμών και ίσως αντίθετα να την αυξήσει κιόλας.

Η δημογραφική γήρανση και οι άλλες συστημικές τάσεις που προαναφέρθηκαν δείχνουν προς μία βαθειά αλλαγή στο ποιος θα πολεμήσει στους επερχόμενους πολέμους. Οι συγκρούσεις θα απαιτήσουν τη μόνιμη χρήση εξειδικευμένων επαγγελματιών όπως οι Triarii και οι στρατιωτικοί οργανισμοί και οντότητες θα πρέπει να προσαρμοστούν σε ένα κόσμο όπου οι Hastati δεν θα είναι πλέον τα λιγότερο πολύτιμα και σε αφθονία στρατεύματα. Οι στρατοί που στηρίζονται στη θητεία μπορεί να αποτελέσουν παρελθόν και σε κάποιες χώρες μπορεί να μην υπάρχουν αρκετά άτομα για να ικανοποιηθούν οι ανάγκες σε προσωπικό. Επιπλέον, σε έναν αυξανόμενα διασυνδεδεμένο κόσμο η συμμαχική άμυνα γίνεται σημαντικότερη από την απομονωμένη εθνική άμυνα: αυτό ευνοεί την επένδυση στους Triarii.

Έτσι, η δημογραφική γήρανση συνδυασμένη με τις συστημικές αλλαγές που αναφέρθηκαν μπορεί να παρέχει την καλύτερη ευκαιρία για μία αλλαγή παραδείγματος στους στρατιωτικούς οργανισμούς και στη στρατιωτική κουλτούρα. Θα πρέπει να επιδιώξουμε τη δημιουργία μικρότερων οργανισμών που συνολικά ενισχύουν τις ικανότητες κάθε διαθέσιμου στρατιώτη αντί να αντιμετωπίζουμε τις χαμηλότερες βαθμίδες ως «τροφή για τα κανόνια» (δηλαδή για να δημιουργήσουμε την κρίσιμη μάζα προσωπικού που απαιτείται στους διακρατικούς πολέμους). Καθώς η απαιτούμενη μάζα θα τείνει να προέρχεται όλο και περισσότερο από αυτόνομα συστήματα αυτό θα απελευθερώσει προσωπικό για θέσεις που απαιτούν την ανθρώπινη ευφυΐα, διαίσθηση και δημιουργικότητα [6]. Αυτοί οι στρατιώτες –που θα είναι λιγότεροι σε πλήθος αλλά περισσότερο εξειδικευμένοι και ενισχυμένοι από την τεχνολογία- καθιστούν ασαφή τη διαχωριστική γραμμή μεταξύ αξιωματικών και οπλιτών, δημιουργώντας την απαίτηση για αλλαγή στα συστήματα προσωπικού και επηρεάζοντας βαθειά την οργανωτική κουλτούρα των στρατιωτικών δυνάμεων.

Μία πιθανή τελική κατάσταση μπορεί να είναι μία δύναμη πλησιέστερη σε μία σύγχρονη στρατοχωροφυλακή παρά σε έναν στρατό του 19^ου αιώνα, με την έννοια ότι κάθε αστυνομικός (police officer) έχει μεγαλύτερο βαθμό αυτονομίας σε σχέση με τον ομοιόβαθμο του σε έναν παραδοσιακό στρατό [7]. Ο τρόπος που οργανώνονται αυτές οι δυνάμεις -κατά περιοχές σε μικρά τμήματα, χωρίς επιπλέον βάρη, με υψηλή αυτονομία και αποκεντρωμένη διοίκηση- είναι ιδανικός για επιχειρήσεις ανάμεσα σε πληθυσμούς, όπου οι στρατιωτικές δυνάμεις θα χρειάζονται λίγες οδηγίες πέρα από βασικές αρχές όπως «διατηρείστε την ειρήνη, εφαρμόστε τον νόμο» [8]. Θα μπορούσαν ακόμη να ενισχύονται από εξειδικευμένα τμήματα για ειδικές αποστολές ανάλογα με την απαίτηση. Η οργάνωση στρατιωτικών δυνάμεων στο μέλλον με αυτή τη μορφή θα μπορούσε να συμβεί μόνο αν η μάζα που απαιτείται για πολέμους απέναντι σε ισοδύναμους αντιπάλους προέλθει από αυτόνομα συστήματα που θα επιτρέψει την καλύτερη εκμετάλλευση του προσωπικού που θα μειώνεται από τη δημογραφική γήρανση [9]. Οι βαθιές αλλαγές στη δομή των στρατιωτικών δυνάμεων δεν είναι από μόνες τους κάτι κακό: κάποιες πλευρές του παρόντος παραδείγματος στη στρατιωτική οργάνωση και κουλτούρα μπορούν να ανιχνευθούν πίσω στη Γαλλική Επανάσταση ή και παλιότερα και τώρα βρίσκονται σε όλο και μεγαλύτερη απόσταση από τον σύγχρονο κόσμο. Καθώς οι κοινωνίες αλλάζουν –δημογραφία, τεχνολογία, πόλεμοι- πρέπει να αλλάζουν και οι ένοπλες δυνάμεις τους. Πρέπει να αγκαλιάσουμε αυτή την αλλαγή και να χρησιμοποιήσουμε τη γήρανση του πληθυσμού ως καταλύτη για την αλλαγή αυτών που τον υπερασπίζονται.

Σημειώσεις

[1] Συναντώ συχνά αυτό το ρωμαϊκό απόφθεγμα όταν διαβάζω για τους ρωμαϊκούς στρατούς πριν τις σαρωτικές αλλαγές του Γάιου Μάριου (2^ος π.Χ. αιώνας). Αν και δεν μπορώ να παραθέσω μία οριστική πρωτογενή πηγή για την προέλευση του δεν είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς πως προέκυψε αυτό το ευφυολόγημα αν διαβάσει για την οργάνωση και τακτική των λεγεώνων πριν τον Μάριο. Κατά την άποψη μου το «The Roman Army: The Greatest Fighting Machine of the Ancient World» (Osprey Publishing, 2010) είναι ένα καλό βιβλίο πάνω στο θέμα. Στη σελίδα 72 συγκεκριμένα παρέχεται μία καλή άποψη για τον ρόλο των Triarii.

[2] Κάθε υπόθεση για τις δημογραφικές τάσεις βασίστηκε στην αναφορά του ΟΗΕ «World Population Prospects». Απέφυγα την παράθεση ακριβών αριθμών για το 2050 καθώς η συλλογή στοιχείων συνεχίζεται, οι μέθοδοι υπολογισμού που χρησιμοποιεί ο ΟΗΕ είναι δυσνόητες στον μη μυημένο, οι δε προβλέψεις πρέπει να αντιμετωπίζονται με προσοχή. Έτσι, ενώ δεν μπορούμε να συζητήσουμε απευθείας την ακρίβεια των προβλέψεων μπορούμε να προσδιορίσουμε τάσεις που είναι χρήσιμες για να καταδείξουμε τις μελλοντικές προκλήσεις.

[3] Αυτοί οι ισχυρισμοί υποστηρίζονται από μία έρευνα του Ινστιτούτου Έρευνας για την Ειρήνη του Όσλο. Ένα γράφημα ιδιαίτερα δείχνει πως οι πόλεμοι εντός των κρατών κυριαρχούν σήμερα:

https://www.prio.org/Projects/Extensions/ConflictTrends/Graphs/?xitem=1631&handler=Project#List3Tab1

[4] Αυτή είναι μία επισφαλής αντίληψη βασισμένη φυσικά στις υποθέσεις μου πάνω στο θέμα.. Μια γρήγορη ματιά στην ιστορία του πολέμου μας δείχνει ότι οι συγκρούσεις διεξάγονταν κυρίως από άνδρες στην ηλικία 18-50 (δηλαδή άνδρες που μπορούσαν να παράγουν το επίπεδο φυσικής προσπάθειας που απαιτούνταν στη μάχη). Γι΄ αυτό και ο προσδιορισμός μιας συγκεκριμένης ηλικιακής περιοχής είναι επισφαλής και μάλλον αχρείαστος για την υποστήριξη του επιχειρήματος ότι το ποσοστό των ανδρών σε μάχιμη ηλικία μειώνεται.

[5] Οι Mike Benitez και Mike Pietrucha’s στη σειρά των άρθρων τους «Political Airpower» στον ιστότοπο War on the Rocks συζητούν το πρόβλημα με λεπτομέρεια:

https://warontherocks.com/2017/01/political-airpower-part-iii-boots-off-the-ground/

[6] Το οποίο όσο τρομακτικό κι αν ακούγεται είναι μία εξέλιξη που πιθανότατα θα συμβεί είτε μας αρέσει είτε όχι.

[7] Η στρατοχωροφυλακή (Gendarmerie) είναι μία αστυνομική δύναμη αποτελούμενη από στρατιωτικό προσωπικό. Η γαλλική Gendarmerie Nationale και η πορτογαλική Guarda Nacional Republicana είναι παραδείγματα.

[8] Αυτό ακούγεται οικείο στους υποστηρικτές της auftragstaktik.

[9] Η υπόθεση ότι οι διακρατικοί πόλεμοι μεταξύ ισοδύναμων αντιπάλων θα γίνουν λιγότερο πιθανοί ή θα εξαφανιστούν είναι πολύ επικίνδυνη. Η έλευση μίας τέτοιας σύγκρουσης όταν κανείς δεν την περιμένει ταιριάζει με τον ορισμό των συμβάντων «Μαύρου Κύκνου» όπως παρατίθεται από τον φιλόσοφο Nassim Nicholas Taleb: «Οι Μαύροι Κύκνοι είναι μεγάλης κλίμακας, απρόβλεπτα και ακανόνιστα γεγονότα με μεγάλη επίδραση» (Nassim Nicholas Taleb, Antifragile, 2012, σ. 6). Ακόμη κι έτσι αξίζει να θυμηθούμε την αντίληψη του Ταξίαρχου Simpkin περί «μη χρησιμοποιησιμότητας» των συμβατικών δυνάμεων (Race to the Swift, 1985): οι διακρατικοί, «συμβατικοί» πόλεμοι έχουν τη δυνατότητα να γίνουν τόσο καταστροφικοί, να απαιτήσουν τόσο υψηλό κόστος και να κλιμακωθούν γρήγορα σε ανταλλαγή πυρηνικών όπλων ώστε οι τακτικές δυνάμεις (σε αντιδιαστολή με τις «άτακτες») γίνονται μη χρησιμοποιήσιμες — ο ρόλος τους είναι να αποτρέπουν πιθανές προσπάθειες επίτευξης ενός τετελεσμένου γεγονότος (fait accompli) μόνο με την ύπαρξη τους και την αξιοπιστία τους. Έτσι δεν είναι πολύ τραβηγμένο να υποθέσουμε ότι αυτή η αποτροπή θα επιτυγχάνεται όλο και περισσότερο από αυτόνομα συστήματα (από πολλές πλευρές αυτό συμβαίνει ήδη: σκεφτείτε το διαρκώς αυξανόμενο οικοσύστημα των drones και των πυραύλων) που απελευθερώνουν ανθρώπους για σημαντικότερα ζητήματα και επιχειρήσεις.

Σχετικές αναρτήσεις

Άμορφος Πόλεμος: Εικόνες από το Μέλλον