Ένας Φανταστικός Διάλογος για το Κέντρο Βάρους

Dale C. Eikmeier

Γιατί τα κείμενα για τα θεωρητικά θέματα θα πρέπει (πάντα) να είναι βαρετά;! Στο παρακάτω άρθρο ο Dale Eikmeier δημιουργεί ένα φανταστικό διάλογο ο οποίος με ενδιαφέροντα τρόπο μας μιλάει για το Κέντρο Βάρους (ΚΒ), το στρατιωτικό δόγμα και τους παραλογισμούς που κάποιες φορές προκύπτουν. Ο Dale C. Eikmeier είναι απόστρατός συνταγματάρχης του Α/Α πυροβολικού και έχει διδάξει στην αμερικανική ΣΔΙΕΠ και στην αμερικανική Σχολή Πολέμου. 

Το συγκεκριμένο άρθρο μπορεί να γίνει καλύτερο κατανοητό έχοντας υπόψη τα παρακάτω. Στη δεκαετία του ΄80 ο αμερικανικός στρατός υιοθέτησε έννοιες της επιχειρησιακής σχεδίασης που ανάγονται στους Κλαούζεβιτς και Ζομινί (ΚΒ, γραμμές επιχειρήσεων, αποφασιστικά σημεία, κ.ά.). Η έννοια του ΚΒ χρησιμοποιήθηκε όπως αποδίδεται στη μετάφραση του έργου του Κλαούζεβιτς από τους Howard και Paret. Συν τω χρόνω όμως κέρδισε έδαφος η απόδοση της έννοιας στην παλαιότερη μετάφραση του Συνταγματάρχη J.J. Graham, όπου το ΚΒ αναφύεται μέσα από την κυρίαρχη σχέση των δύο μερών. Και η κυρίαρχη σχέση των δύο μερών είναι σχέση αντιπαλότητας. Ένα κατατοπιστικό άρθρο πάνω στο θέμα, που αποτέλεσε και την αφορμή για τη σχετική συζήτηση, μπορείτε να διαβάσετε στο τεύχος 35 του Joint Forces Quarterly. Το ΚΒ είναι μία από τις πλέον αμφιλεγόμενες έννοιες της επιχειρησιακής σχεδίασης.

Ένας συγγραφέας του διακλαδικού δόγματος κάποτε μου είπε: «Το δόγμα είναι μία καμήλα που φτιάχτηκε από μία επιτροπή με αποστολή να σχεδιάσει ένα άλογο. Μπορεί να μην είναι αυτό που θέλεις αλλά δουλεύει» [i]. Οι περισσότεροι από εμάς παρά τους δισταγμούς μας αποδεχόμαστε την καμήλα και προσπαθούμε να βρούμε πως θα την κάνουμε να δουλέψει. Μερικές φορές από την καμήλα ξεφυτρώνει μία προβοσκίδα και δεν μπορούμε να καταλάβουμε πως και γιατί έγινε αυτό. Έτσι, μένουμε να αναρωτιόμαστε πως μία προβοσκίδα γεννήθηκε μέσα στο δόγμα μας.

Τώρα φανταστείτε ότι οι συγγραφείς του δόγματος θα πρέπει να υπερασπιστούν το έργο τους μπροστά σε μία επιτροπή. Όχι μία επιτροπή ανθρώπων που έχουν σχετικά συμφέροντα αλλά μία επιτροπή αναγνωρισμένων ειδημόνων που δίνουν αξία στη λογική, στη συνέπεια των επιχειρημάτων που υποστηρίζονται από τεκμήρια και στα βάσιμα συμπεράσματα. Θα μπορούσε μία τέτοια επιτροπή να μας προφυλάξει από τις καμήλες που βγάζουν προβοσκίδες; Πως θα μπορούσε αυτό να λειτουργήσει;

«Ειδήμονες ζητήσατε να με δείτε;»

«Α, καλώς ήρθες συγγραφέα του δόγματος, παρακαλώ κάθισε. Θέλουμε να συζητήσουμε το κεφάλαιο σου για την επιχειρησιακή τέχνη στην τελευταία έκδοση του διακλαδικού κανονισμού JP 5-0».

«Ευχαριστώ, πραγματικά εκτιμώ τη βοήθεια της επιτροπής σας. Δεν αισθάνομαι καλά που το λέω αλλά δεν είμαι σίγουρος για το βάθος της κατανόησης των άλλων αξιολογητών. Ήθελαν μόνο να συζητήσουν για την έκταση, τη φόρμα και το στυλ. Εσείς από την άλλη πλευρά εστιάζεστε στο περιεχόμενο. Αυτό σίγουρα είναι ανανεωτικό».

«Λοιπόν, η επιτροπή μας τα κάνει αυτά. Σήμερα θα συζητήσουμε δύο πράγματα: τον ισχυρισμό σου ότι το ΚΒ υφίσταται μόνο σε ένα πλαίσιο αντιπαλότητας και ότι το ΚΒ υπάρχει μόνο σε μοναδιαία συστήματα. Όπως τις έχεις γράψει αυτές οι δύο δηλώσεις φαίνονται απόλυτες αλλά δεν τις εξήγησες. Αν καταλαβαίνουμε τι λες χρειαζόμαστε τουλάχιστον δύο μοναδιαία συστήματα σε ένα πλαίσιο αντιπαλότητας για να εμφανιστεί το ΚΒ. Δεν είμαστε σίγουροι πια μορφή μπορεί να έχει αυτό. Οπότε ας αρχίσουμε με τη σχέση αντιπαλότητας. Γιατί λες ότι: το ΚΒ υπάρχει σε ένα πλαίσιο αντιπαλότητας που περιλαμβάνει τη σύγκρουση θελήσεων και/ή φυσικών δυνάμεων;» [ii]

«Αυτό το πήρα από ένα άρθρο των Δρ. Strange και Συνταγματάρχη Iron και την επεξήγηση τους για το τι πραγματικά εννοούσε ο Κλαούζεβιτς». [iii]

«Ναι γνωρίζουμε το άρθρο τους. Πραγματεύθηκαν τι έγραψε ο Κλαούζεβιτς βασισμένος στις παρατηρήσεις του για τον πόλεμο στον 19^ο αιώνα. Αλλά η ερώτηση μας είναι γιατί εσύ το χρησιμοποίησες;»

«Γιατί οι Strange και Iron είναι αναγνωρισμένες αυθεντίες στο θέμα και σκέφτηκα ότι ήταν σημαντικό. Η συμπερίληψη του δίνει αξιοπιστία σ΄ αυτό που αναπτύσσω».

«Ίσως, αλλά μόνο εάν έχει νόημα και θυμήσου ότι οι αναγνωρισμένες αυθεντίες μπορεί να διαφωνούν. Η ερώτηση μας είναι γιατί η σχέση αντιπαλότητας είναι ουσιαστική και ποια είναι η λογική πίσω από αυτή τη δήλωση; Εξήγησε μας σε παρακαλώ γιατί έχει νόημα και γιατί είναι απαραίτητη. Εάν μπορείς να τα κάνεις μπορείς και να το κρατήσεις στο κείμενο σου».

«Αυτό είναι εύκολο. Γιατί τα ΚΒ σχηματίζονται από την αντίληψη που έχει το κάθε μέρος για τις απειλές μέσα στο επιχειρησιακό περιβάλλον και την ανάγκη να διατηρηθούν η ισχύς και η δύναμη σχετικές προς την ανάγκη να είναι αποτελεσματικές για την επίτευξη των σκοπών». [iv]

«Αυτό ακούγεται εντυπωσιακό αλλά τι εννοείς σχηματίζονται; Γιατί σχηματίζονται από την αντίληψη που έχει το κάθε μέρος για την απειλή;»

«Μμμ…»

«Ίσως μπορούμε να βοηθήσουμε. Ας πούμε ότι υπάρχουν δύο αντίπαλοι που ταυτόχρονα τυγχάνει να είναι και μοναδιαία συστήματα, ότι κι αν είναι αυτά, με αντιτιθέμενους σκοπούς. Βρίσκονται σε ευθύ ανταγωνισμό ο ένας με τον άλλο. Ο κάθε ένας βάζει ένα εμπόδιο, σκέψου το σαν απειλή, μπροστά στον άλλο εμποδίζοντας την κίνηση προς κάποιον σκοπό. Επιλέγουν το δικό τους ΚΒ βασισμένοι στην αντίληψη του ΚΒ του άλλου. Αυτό εννοείς με το σχηματίζονται;».

«Μμμ… έτσι νομίζω».

«Έτσι νομίζεις; Θα μπορούσαμε να προτείνουμε λιγότερη αντιγραφή και περισσότερη κριτική σκέψη; Ανέφερες την ανάγκη επίτευξης σκοπών. Μπορεί κάποιος να έχει ένα σκοπό χωρίς να έχει έναν αντίπαλο;».

«Βέβαια. Ο αντίπαλος δεν είναι απαραίτητος».

«Άρα, εάν κάποιος έχει ένα σκοπό, τις κρίσιμες ικανότητες για να τον πετύχει και όλα τα μέσα που χρειάζονται μπορεί να έχει ΚΒ;».

«Βέβαια. Όχι περίμενε! Πρέπει να υπάρχει αντίπαλος. Παραλίγο να μου τη φέρεις!».

«Αυτό ισχυρίζεσαι στο κεφάλαιο σου άλλα γιατί;».

«Γιατί τα ΚΒ μπορούν να υπάρξουν μόνο σε ένα πλαίσιο αντιπαλότητας όταν θεωρούνται υπό την προοπτική της απειλής προς ένα σκοπό. Δεν μπορείς να έχεις ΚΒ χωρίς αντίπ0αλο».

«Καταλαβαίνεις τι είναι ένα κυκλικό επιχείρημα; Τέλος πάντων. Φαίνεται σαν να παπαγαλίζεις κάτι που διάβασες χωρίς να το καταλαβαίνεις».

«Τι εννοείς;».

«Ας το προσπαθήσουμε με διαφορετικό τρόπο. Λοιπόν, ο σκοπός μας είναι να φτάσουμε στο σπίτι για το γεύμα. Γι΄ αυτό χρειαζόμαστε τη δυνατότητα μεταφοράς και έχουμε ένα αυτοκίνητο. Προς χάριν του επιχειρήματος ας πούμε ότι το αυτοκίνητο είναι το ΚΒ. Ο καιρός είναι καθαρός, ο δρόμος είναι καλός και κάνεις δεν προσπαθεί να μας εμποδίσει να φτάσουμε. Αλλά, σύμφωνα με εσένα, το αυτοκίνητο είναι ΚΒ μόνο εάν κάποιος μας αντιτίθεται, επισείοντας κάποια απειλή στον σκοπό μας. Είναι η παρουσία του αντιπάλου αυτή που καθορίζει αν έχουμε ΚΒ ή όχι; Τι συμβαίνει εάν εμείς δεν έχουμε πληροφόρηση αν κάποιος μας εμποδίζει ή όχι. Τότε έχουμε ΚΒ;».

«Λοιπόν, εάν έχεις αντίπαλο έχεις ΚΒ γιατί υπάρχει μόνο στο πλαίσιο της σύγκρουσης θελήσεων».

«Τελικά…»

«Αλλά αν δεν γνωρίζεις αν έχεις αντίπαλο δεν υπάρχει σύγκρουση θελήσεων και γι΄ αυτό δεν υπάρχει ΚΒ… Αλλά ο αντίπαλος σου σε ξέρει έτσι η σύγκρουση θελήσεων υπάρχει επομένως έχεις ΚΒ αλλά δεν το γνωρίζεις. Βλέπεις λοιπόν, ανεξάρτητα εάν το γνωρίζεις υπάρχει η σύγκρουση θελήσεων και ο αντίπαλος άρα έχεις ΚΒ. Απλά δεν το ξέρεις».

«Μήπως άκουσες τι είπες;».

«Ναι, απλώς μην με βάλεις να το ξαναπώ».

«Ας βοηθήσουμε. Δεν γνωρίζω τον αντίπαλο μου άρα δεν υπάρχει πλαίσιο, δεν υπάρχει απειλή γι΄ αυτόν, μπορούμε να έχουμε ΚΒ;».

«Βέβαια, γιατί αυτός γνωρίζει ότι υπάρχει σύγκρουση θελήσεων. Έχει το δικό του ΚΒ και ξέρει το δικό σου ΚΒ».

«Άρα έχουμε ΚΒ αλλά δεν το γνωρίζουμε επειδή έχουμε άγνοια αυτής της αφανούς σύγκρουσης θελήσεων».

«Σωστά. Το ΚΒ σου υπάρχει επειδή έχεις αντίπαλο».

«Και τι θα συμβεί εάν δεν έχουμε αντίπαλο;».

«Τότε δεν έχεις ΚΒ. Πρέπει να έχεις αντίπαλο. Χωρίς αντίπαλο δεν υπάρχει ΚΒ. Είναι μάλλον εύκολο. Δεν είμαι σίγουρος γιατί δυσκολεύεσαι με αυτό».

«Μα, καταλαβαίνουμε ακριβώς αυτό που λες. Η δυσκολία μας είναι να αποδεχτούμε ότι αυτό που λες έχει κάποια χρησιμότητα. Ας πούμε ότι έχουμε ένα σκοπό και ένα μέσο με την κρίσιμη ικανότητα να πετύχουμε τον σκοπό. Στο παράδειγμα που αναφέραμε το αυτοκίνητο έχει την κρίσιμη ικανότητα να μας μεταφέρει σπίτι. Είναι το αυτοκίνητο μας το ΚΒ;».

«Εάν υπάρχει αντίπαλος. Αλλιώς είναι απλώς ένα αυτοκίνητο με την ικανότητα να σε μεταφέρει στον σκοπό σου».

«Γιατί; Γιατί ένας αντίπαλος είναι πάντα απαραίτητος; Δεν μπορούμε να έχουμε ΚΒ απλά και μόνο επειδή έχουμε κάποιο σκοπό και εάν εμφανιστεί ένας αντίπαλος να τον θεωρήσουμε ως παράγοντα που θα πρέπει να λάβουμε υπόψη στην επιλογή των απαραίτητων δυνατοτήτων και μέσων; Μπορεί να πάμε από άλλο δρόμο – μία κρίσιμη απαίτηση, αλλά το ΚΒ παραμένει το αυτοκίνητο. Τώρα θα υποθέσουμε ότι ένας αντίπαλος επηρεάζει την επιλογή του ΚΒ μας. Ο αντίπαλος μπορεί να μας οδηγήσει να αλλάξουμε το ΚΒ μας σε κάτι περισσότερο ανθεκτικό αλλά αυτό είναι μόνο μία αλλαγή. Δεν σημαίνει ότι ο αντίπαλος είναι μία απόλυτη απαίτηση. Δεν θα ήταν πιο καθαρό αν λέγαμε: Ένας αντίπαλος επηρεάζει την επιλογή του ΚΒ;».

«Περίμενε. Το βρήκα. Νομίζω ότι έχω τη λύση! Τι θα έλεγες εάν ισχυριζόμουν ότι πάντα υπάρχει αντίπαλος. Σε κάθε προσπάθεια προς κάποιον σκοπό υπάρχει αντίπαλος ακόμη και αν είναι άυλος όπως η τριβή ή ο χρόνος. Η κυκλοφορία μπορεί να είναι αντίπαλος ή οι άσχημες καιρικές συνθήκες. Δεν είναι ανάγκη να σε καταδιώκει. Μπορεί να είσαι ακόμη κι εσύ, μια παρόρμηση σου που λέει: πάρε τη μακρύτερη και πιο όμορφη διαδρομή για το σπίτι, ακόμη κι αν ξέρεις ότι θα αργήσεις».

«Σκέφτεσαι φωναχτά, έτσι δεν είναι;».

«Ναι αλλά μάλλον φτάνω κάπου. Όλα είναι σύγκρουση θελήσεων ή τριβή ή εντροπία. Πάντα υπάρχει αντίπαλος σε κάθε δραστηριότητα ακόμη κι αν είναι μόνο η αναποφασιστικότητα μας ή ο άνεμος που επιβραδύνει την κίνηση μας».

«Λοιπόν, συγγραφέα του δόγματος, εάν σε καταλαβαίνω σωστά αυτή η «αντίπαλη» δύναμη είναι πανταχού παρούσα».

«Ναι, μας περιβάλλει. Πω, πω! Θα πρέπει να το γράψω αυτό».

«Άρα δεν υπάρχει πλαίσιο άλλο από το πλαίσιο της σχέσης αντιπαλότητας;».

«Ακριβώς… Γιατί με κοιτάς έτσι;».

«Εάν δεν υπάρχει άλλο πλαίσιο εκτός από το πλαίσιο αντιπαλότητας τότε τα ΚΒ υπάρχουν στο μόνο πλαίσιο που υπάρχει το οποίο είναι το πλαίσιο αντιπαλότητας που υπάρχει πάντα. Οπότε γιατί να πούμε ότι το ΚΒ υπάρχει μόνο μέσα σε ένα πλαίσιο αντιπαλότητας; Αφού ακόμη και η ανάσα είναι σύγκρουση θελήσεων. Ποια είναι η αξία αυτής της δήλωσης; Πως βοηθά την κατανόηση και τον σχεδιασμό; Δεν θα ήταν ευκολότερο να πούμε ότι η παρουσία του αντιπάλου είναι ένας παράγοντας που πρέπει να ληφθεί υπόψη στην επιλογή του ΚΒ ή να μείνει έξω από την όλη συζήτηση εντελώς;».

«Πρέπει να το σκεφτώ αυτό».

«Σκέψου αυτό. Τι είναι περισσότερο λογικό να καθορίζει το ΚΒ, η επίτευξη του σκοπού ή το πλαίσιο αντιπαλότητας; Με άλλα λόγια γιατί πρέπει να έχω έναν αντίπαλο για να έχω ΚΒ; Δεν είναι αρκετό να έχω έναν σκοπό και κάτι με την κρίσιμη ικανότητα να τον πετύχω;».

«Εντάξει, η επίτευξη του σκοπού μπορεί να είναι πιο σημαντική. Αλλά ένας αντίπαλος παραμένει ένας παράγοντας που πρέπει να ληφθεί υπόψη».

«Ναι, συμφωνούμε. Είναι ένας παράγοντας αλλά όχι απόλυτη απαίτηση. Ας προχωρήσουμε. Έχουμε την παρακάτω φράση:

Αφού τα ΚΒ υπάρχουν μόνο σε μοναδιαία συστήματα το σχέδιο εκστρατείας του Θεάτρου Επιχειρήσεων (CCMD TCP - Combatant Command Theater Campaign Plan) ή το λειτουργικό σχέδιο (FCP - Functional Campaign Plan) δεν θα έχουν ένα ΚΒ καθώς θα διενεργούνται επιχειρήσεις κατά μήκος πολλών γραμμών που δεν θα συνδέονται μεταξύ τους (από τις ΗΠΑ μπορεί να φαίνονται σαν ένα συνδεδεμένο σύστημα αλλά αυτές οι ίδιες δεν θα ενεργούν σαν μία οντότητα). [v]

Αν εξαιρέσουμε το πόσο κακογραμμένο είναι δεν το καταλαβαίνουμε. Είναι λάθος αντιγραφής και επικόλλησης; Τι είναι τα μοναδιαία συστήματα; Δεν ενθαρρύνουμε τη συστημική προσέγγιση που βλέπει την αλληλοσχέτιση πολλαπλών συστημάτων σε ένα περιβάλλον;».

«Ναι, το κάνουμε».

«Τι είναι ένα μοναδιαίο σύστημα; Ρωτήσαμε άλλους ειδικούς και μάντεψε ποια ήταν η καλύτερη απάντηση».

«Δεν το ξέρω».

«Η Συλλογική Συνείδηση των Borg! Δεν το έβγαλα από το μυαλό μου αλλά αυτό υπάρχει μόνο στη φαντασία! [vi] Και τέλος πάντων τι σχέση έχει με οτιδήποτε ένα μοναδιαίο σύστημα, εάν υπάρχει;».

«Φοβόμουν ότι θα το ρωτούσες αυτό. Κανένας από τους άλλους αξιολογητές δεν το ρώτησε».

«Μπορεί να ήταν εξυπνότεροι από ΄μας και να το κατάλαβαν ή δεν ήταν και φοβήθηκαν μήπως δείξουν την άγνοια τους. Μπορεί να μην το πρόσεξαν γιατί είναι άνθρωποι. Αλλά αφού το έγραψες διαφώτισε μας».

«Νομίζω ότι απλά θα διαγράψω αυτή τη φράση. Αν δε σας πειράζει».

«Νομίζουμε ότι αυτή θα ήταν μία καλή ιδέα. Σ΄ ευχαριστούμε που πέρασες. Θα τα ξαναπούμε σύντομα».

Αυτή η φανταστική συζήτηση συμβαίνει συχνά στους χώρους εκπαίδευσης των στελεχών. Έχω ρωτήσει δύο αναγνωρισμένους ειδικούς στο ζήτημα του ΚΒ, τον Δρ. Milan Vego στη Ναυτική Ακαδημία Πολέμου και τον Δρ. Antulio Echevarria στην Ακαδημία Πολέμου του Στρατού, για τα μοναδιαία συστήματα και κανένας δεν είχε μία καλή απάντηση [vii]. Αυτό δείχνει ότι υπήρξε λάθος τόσο στη συγγραφή του δόγματος όσο και στον έλεγχο του.

Μπορεί να πρέπει να ζήσουμε με το άλογο που φτιάχτηκε σαν καμήλα αλλά δεν θα πρέπει να δεχτούμε μία καμήλα με προβοσκίδα. Η πρόκληση μας είναι η καμήλα να μοιάζει με άλογο όσο περισσότερο γίνεται ενώ θα απαγορεύουμε στη γραφειοκρατική διαδικασία να προσθέτει καμουφλαρισμένες προβοσκίδες. Δεν έχω συγκεκριμένες απαντήσεις σε αυτή την πρόκληση αλλά έχω κάποιες παρατηρήσεις που μπορεί να δείχνουν τον δρόμο που πρέπει να ακολουθήσουμε.

Η δύναμη στο θέατρο επιχειρήσεων μπορεί να κάνει τις επιλογές της σχετικά με το δόγμα. Μπορεί να το ακολουθήσει, να το αγνοήσει ή να το προσαρμόσει ανάλογα με το περιβάλλον. Γι΄ αυτήν οι προβοσκίδες δεν είναι πρόβλημα επειδή μπορούν να αγνοηθούν αν δεν ανταποκρίνονται στις ανάγκες και φυσικά η δύναμη στο πεδίο δεν έχει την ανάγκη να τις εξηγήσει. Για τα μαχόμενα τμήματα οι προβοσκίδες είναι αξιοπερίεργα του δόγματος αλλά δεν αποτελούν αντικείμενα ενασχόλησης.

Οι θεσμοί της στρατιωτικής εκπαίδευσης πρέπει να διδάσκουν και να εξηγούν το δόγμα όπως είναι γραμμένο. Όταν ένας εκπαιδευόμενος ρωτάει για κάποια προβοσκίδα ο εκπαιδευτής μπορεί να απαντήσει: «Δεν το ξέρω, δεν βγάζει νόημα γι΄ αυτό αγνόησε το».

Η΄ ο εκπαιδευτής μπορεί να κάνει λογικές ακροβασίες και να προσπαθήσει να το εξηγήσει. Η προηγούμενη απάντηση κάνει ζημιά στην αξιοπιστία του δόγματος, η τελευταία απάντηση κάνει ζημιά στην αξιοπιστία του εκπαιδευτή. Καμία από τις δύο δεν συνιστά καλή επιλογή.

Οι ειδήμονες πρέπει να εμπλακούν στη συγγραφή του δόγματος, ιδίως στην αρχική φάση της ανάπτυξης του. Ίσως συμβουλευόμενοι μία ομάδα ειδημόνων για τη συγγραφή των αρχικών προσχεδίων σε συγκεκριμένα θέματα. Εάν στους ειδήμονες επιτραπεί ένας περισσότερο ενεργός ρόλος στην ανάπτυξη του δόγματος ίσως οι δυνάμεις στο πεδίο να καταλαβαίνουν καλύτερα το άλογο που έγινε καμήλα αλλά δεν έχει βγάλει προβοσκίδα. Ας αρχίσουμε τουλάχιστον τη συζήτηση.

Σημειώσεις

[i] Ο πραγματικός συγγραφέας του δόγματος θα παραμείνει ανώνυμος.

[ii] ΥΠΑΜ, Διακλαδικός Κανονισμός JP 5-0 «Διακλαδική Σχεδίαση», Washington, DC: 2017, σ. IV-23.

[iii] Δρ. Joe Strange και Σχης Richard Iron «Understanding Centers of Gravity and Critical Vulnerabilities», http://www.au.af.mil/au/awc/awcgate/usmc/cog2.pdf

[πρόσβαση 15 Δεκεμβρίου 2011]

[iv] ΥΠΑΜ, Διακλαδικός Κανονισμός JP 5-0 «Διακλαδική Σχεδίαση», Washington, DC: 2017, σ. IV-23.

[v] ό.π.

[vi] Την ιδέα μου έδωσε Δρ. Richard Anderson στο Fort Leavenworth, Kansas.

[vii] Ανταλλαγή e-mail πάνω στο θέμα με τον Δρ. Echeverria στις 02/06/2017 και τηλεφωνική επικοινωνία με τον Δρ. Vego στις 19/05/2017.